Referat ishi Raqobat kuchlari nazariyasi

2.1 Raqobatning besh kuchi va uning uslubiy asosi 
Potensial raqobatchilarning kirish xavfi (Porterning birinchi kuchi) 
kompaniyaning daromadlariga tahdid solishi mumkin. Ikkinchi tomondan, agar bu 
xavf kichik bo„lsa, kompaniya narxlami oshirib, o„z daromadlarini ko„paytirishi 
mumkin. Bu omilning raqobatchilik kuchi kirish to„siqlarining (tarmoqqa kirish 
qiymatining) balandligiga kuchli darajada bog„liqdir. Bunday to„siqlaming uchta 
asosiy manbayi bor: 
- xaridorlaming savdo markasiga sodiqligi (kirib kelayotgan kompaniyalar buni 
katta investitsiyalar evaziga bartaraf qilishlari mumkin); 
- xarajatlar bo„yicha mutloq ustunliklar (ishlab chiqarish xarajatlarining yanada 
kamligi mavjud kompaniyalar uchun yangi kompaniyalar erishishi qiyin bo„lgan katta 
ustunliklar beradi) 
ku'lumdan tejash
U standartlashtirilgan mahsulotni yoppasiga ishlab chiqarishda xarajatlarning 
kamaytirilishi, xomashyo, material va tarkibiy qismlarni katta miqdorlarda sotib 
olishdagi chegirmalar, reklamaga sarflanadigan xarajatlarning kamaytirilishi va 
hokazolar bilan bog„liqdir. Bularning barchasi ishlab chiqarishni endi boshlayotgan 
kompaniyalar uchun katta qiyinchiliklar tug„diradi. 
Porter nazariyasi bo„yicha ikkinchi raqobatchi kuch tarmoqda mavjud 
boTgan kompaniyalarning raqobatlashuvidir. Bu yerda ham uchta 
omilning ta‟sirini ko„rsatib o„tish mumkin: 
- tarmoqdagi raqobatning strukturasi; 
- talabning shart-sharoitlari; 
- tarmoqqa kirish to„siqlaming balandligi. 
Amaldagi 
firmalar 
o'rtasidagi 
raqobat 
Potensial 
raqobatchilarnin
g kirish xavfi 
Xaridorlarning 
savdolashish 
imkoniyati 
O'rinbosar 
mahsulotlar 
xavfi 
Yetkazib 
beruvchilarning 
savdolashish 
imkoniyati 

---

5 
(1-chizma) Porter modeli 
Tarmoqdagi raqobatning strukturasi tarmoqdagi konsolidatsiya darajasiga (uning 
fragmentlanganligi, oligopoliya yoki monopoliya sharoitlari mavjudligi) bog„liqdir. 
Fragmentlangan tarmoqda potensial xatarlar qulay imkoniyatlarga qaraganda ko„proq 
boTadi, chunki bunday tarmoqlarga kirib kelish nisbatan yengildir. 
Konsolidatsiyalangan tarmoqlarda, odatda, katta va mustaqil kompaniyalar 
faoliyat ko„rsatadilar. Binobarin, bir kompaniyaning raqobatchilik faoliyati boshqa 
raqobatchilaming bozordagi ulushiga bevosita ta‟sir qiladi, natijada ular tezda bunga 
javoban harakat qilib, raqobat ku- chayadi. Bunday kompaniyalarning narx urushi olib 
borish imkoniyati raqobatning asosiy xatarli kuchidir. Bunday hollarda kompaniyalar 
sifatdagi ustunliklar bo„yicha raqobatlashishga intiladilar, ya‟ni raqobatchilik urushi 
savdo markasiga sodiqlik va narx urushi ehtimolini kamaytirish pozitsiyalaridan olib 
boriladi. Bunday taktikaning muvaffaqiyati tarmoqda mahsulotni tabaqalash 
imkoniyatiariga bog„liqdir, 
Tarmoqda talab kamavgan paytda chiqish to„siqlari jiddiy xavfga aylanadi. 
Chiqish to„siqlari iqtisodiy va emotsional omillar boMib, ular kompaniyani daromadi 
juda kichik bo„lgan hollarda ham qo„llab-quvvatlab turadi. Natijada ortiqcha ishlab 
chiqarish quvvatlari paydo bo„ladi, bu esa narx raqobatining jonlanishiga olib keladi, 
chunki kompaniyalar bekor turgan quvvatlardan foydalanishga urinib, narxni 
pasaytirib yuboradilar. 
Odatda, chiqish to„siqlari quyidagilarni o„z ichiga oladi: 
- asbob-uskunalarga ajratilgan investitsiyalami boshqa muqobil yo„nalishlarga 
ishlatib bo„lmaydi va agar kompaniya bu sohani tark etsa, asbob-uskunalami tashlab 
yuborishga to„g„ri keladi; 
- chiqish qiymatining ishdan bo„shatiladigan ishchilarga to„lanadi~ gan 
mablag„lar hisobiga qat‟iy belgilab qo„yilganligi; 
- xo„jalikning o „rta bo„g!inlari o„rtasidagi strategik o„zaro munosabatlar, 
masalan, senergizm yoki ular o„rtasidagi integratsiya; 
- tarmoqqa iqtisodiy bog„liqlik; masalan, agar kompaniya diversiyalanmagan 
bo„lsa, u tarmoqda qolishga majburdir. 
Tarmoqdagi firmaga ta‟sir qilayotgan raqobat kuchlari tarmoqning hayot sikli 
mobaynida o„zgarib, rivojlanib boradi. Tarmoqning jadal sur‟atlar bilan o„sishi 
raqobat kuchlarini zaiflashtirib qo„yadi. Bu bosqichda ekspansiya va bozor sohalarini 
egallab olish uchun qulay imkoniyatlar mavjud boMadi. 0 „sish sekinlashgan paytda 
raqobatning, ayniqsa, narx raqobatining xavfi kuchayib ketadi. Yetuklik bosqichida 
raqobat xavfi kamayadi, narx raqobatini narx peshqadamlarining kelishuvi hisobiga 
cheklash imkoniyati vujudga keladi, shuning uchun bu bosqichda daromadlar nisbatan 
yuqori boMadi. Bu bosqichda narxga bog„liq bo„lmagan raqobat katta rol o„ynashi 
mumkin bo„lib, u mahsulotlami tabaqalash ustunliklaridan foydalanadigan 
kompaniyalar uchun juda muhimdir. Tanazzul bosqichida vaziyat o „zgaradi. Chiqish 

---

6 
to„siqlari yuqori bo„lsa, raqobat, ayniqsa, kuchayadi, daromad kamayadi va narx 
urushi xavfi vujudga keladi. 
Xaridorlar quyidagi hollarda, ayniqsa, kuchlidirlar: 
- yetkazib beruvchi soha bir necha kichik kompaniyalardan tarkib 
topgan bo'lib, xaridorlar kam boMganda; 
- xaridorlar tovarlarni katta miqdorda sotib olganda; 
- tarmoq o„z faoliyat turidan kelib chiqqan holda, xaridorlarga 
kuchli darajada bog„liq boMganda; 
- xaridorlar bir necha yetkazib beruvchi tannoqlar ichidan eng past 
narx taklif qilayotgan bittasini tanlash imkoniyatiga ega boMganda (bu 
ushbu tarmoqda narx raqobatini kuchaytiradi); 
- xaridorlar uchun turli kompaniyalardan tovar sotish olishni iqtisodiy 
jihatdan yaxlit bitta xarid deb qarash mumkin boMganda va h.k. 
To„rtinchi raqobat kuchi yetkazib beruvchilarning bosim ko„rsatishidir. 
Bu bosim natijasida yetkazib beruvchilar narxlami ko„tarish bilan 
tahdid solib, kompaniyalarni yetkazib berilayotgan mahsulot miqdorini 
kamaytirishga majbur qiladi va daromadni pasaytiradi. Bunga muqobil 
ravishda zaif yetkazib beruvchilar o„z mahsulotlariga boMgan 
narxni pasaytirishga va yuqoriroq sifatni talab qilishga imkon beradilar. 
Quyidagi hollarda yetkazib beruvchilar tomonidan ko„rsatiladigan bosim, 
ayniqsa, kuchli boMadi: 
- yetkazib berilayotgan mahsulotning o'rnirii bosa oladigan tovarlar 
kam boMib, u kompaniyaning ishonchli mahsuloti boMganda; 
- tarmoqdagi kompaniyalar ta ‟minotchi firmalar uchun muhim 
boMmaganda; 
- yetkazib berilayotgan mahsulotlarning sifati yuqoriligi tufayli 
kompaniyalaming boshqa mahsulotga oMishi qimmatga tushganda; 
- yetkazib beruvchilar ilgari tomon vertikal integratsiyalanish xavfidan 
foydalanganda; 
- sotib oluvchi kompaniyalar orqaga tomon vertikal integratsiyalanish 
xavfidan foydalana olmaganda. 
Beshinchi raqobatchi kuch tovarning o„rnini bosuvchi mahsulotlarning 
paydo boMish xavfidir. Tovarning o„mini toMiq bosa oladigan mahsulotlaming 
mavjudlgi jiddiy xavf tug„diradi va kompaniyaning narxlarini 
hamda daromadlarini cheklab qo'yadi. Ammo, agar kompaniya 
mahsulotlarining o „mini bosa oladigan tovarlar kam boMsa, kompaniya 
narxlarni oshirishi va qo„shimcha daromad olishi mumkin. Kompaniyaning 
strategiyasi bu faktdan foydaiana olishi lozim. 
Tarmoqdagi raqobat darajasiga ko„ra, quyidagilarga bo„linadi: 
1. Shavqatsiz raqobat. 
2. Intensiv raqobat. 

---

7 
3. Me‟yordagi raqobat. 
4. Jalb qiluvchi zaif raqobat. 
Bozorga yangi kirib kelgan firma yangi ishlab chiqarish quvvatiga 
ega bo„lishi, ayrim holiarda, kattagina resurslarga ega bo„lishi mumkin. 
Bunday firmalar bozorda o„z o„rnini topib egallash uchun kurashadi. Bozorda 
yangi raqobatchining paydo boMishi quyidagi omillarga bogiiq: 
1. Bozorga kirish yo„lidagi to„siqlar. 
2. Bozorda ishlayotgan kompaniyalaming reaksiyasi. 
3. Bozorga kirish yoMidagi to„siqlar quyidagicha bo„ladi. 
4. Ishlab chiqarish miqyosining tejamkorligi (bunday ustunlik bozorda 
ishlayotgan katta hajmga ega bo4gan kompaniyalarda bo„ladi. 
Yangi firma esa bozorga birdaniga katta hajm bilan chiqolmaydi). 
5. Texnologiya va NOU-XAU ga erishishning imkoniyati yo'qligi. 
6. “0 „qitish/Tajriba” egri chizigining samarasi. 
7. Xaridorlaming ma‟lum markalari ga moyilligi. 
8. Korxona hajmlariga bog„liq bo„lmagan xarajatlarning teng emasligi. 
9. Sotish kanallariga kira olish. 
10. Nazorat qiluvchi organlarning harakatlari (litsenziya, ruxsatnomalar). 
11. Ta‟riflar va ta‟rifdan tashqari cheklashlar (dempingga qarshi qonunchilik, 
mahalliy firmalarning majburiy qatnashishlari). 
Porter tomonidan 1982-yili kiritilgan kengaytirilgan raqobat konsepsiyasining 
mazmuni shuki, firmaning asosiy bozordagi raqobatli afzallikdan foydaiana olish 
qobiliyati faqatgina o„zi duch kelayotgan bevosita raqobatga emas, balki shu 
bozordagi potensial raqiblar, o„rinbosar tovarlar, mijozlar va yetkazib bemvchilar kabi 
kuchlarning ta‟siriga ham bog„liqdir. Potensial raqiblar va o„rinbosar tovarlar firma 
uchun bevosita xavf uyg„otsa, mijozlar va yetkazib beruvchilar esa o „ziarining 
talablari bilan bilvosita tahdid solib turadi. Mana shu kuchlarning o„zaro ta‟siri oxir-
oqibatda tovar bozorining rentabelligini belgilaydi. Tabiiyki, raqobat muhitini tashkil 
qiluvchi asosiy kuchlar turli bozorlarda turlicha bo„lishi mumkin. 

---

8