Referat ishi Kamoliddin Behzod va miniatyura san'ati Reja

TerDU Tarix fakulteti 202-guruh talabasi

Ne'matullayev Bexruz
Tomonidan O'zbekiston madaniyati va san'ati tarixi fani uchun tayyorlagan referat ishi
Kamoliddin Behzod va miniatyura san'ati

Reja:

• 
  Kamoliddin Behzod shaxsiyati
  
• 
  Miniatyura maktabi
  

Behzodning toʻliq ismi – Ustod Kamoluddin Beehzod. Uning aniq tug‘ilgan yili noma’lum va turli manbalarga ko‘ra, u 1455 yildan 1460 yilgacha o‘zgarib turadi.U hozirgi Afgʻonistonning gʻarbiy qismidagi shahar va muhim savdo markazi hamda Temuriylar imperiyasining madaniy va iqtisodiy poytaxti boʻlgan Hirotda tugʻilgan va umrining koʻp qismini oʻtkazgan.

Behzodning bolaligi haqida ko‘p narsa ma’lum emas, lekin muallif Qodi Ahmadning yozishicha, Behzod yoshligida yetim qolib, Temuriylar shoh kutubxonasi mudiri, taniqli rassom va xattot Mirak Naqqosh qo‘lida tarbiyalangan.
Behzod ham Temuriylar sultoni Husayn Boyqaro (1469–1506 yillar hukmronlik qilgan) davrida Hirot saroyida vazir, shoir va insonparvar Mir Ali Shir Navoiyning himoyachisi edi.[15]

1480-yillarda Sulton Husayn Boyqaro kitobxonasida (kutubxonada) chop etilgan bir qancha qoʻlyozmalarda Behzodning ishtiroki koʻrsatilgan, bu uning oʻsha davrda saroydagi faoliyatidan dalolat beradi[16]. 1486-yilda Sulton Husayn Baykarning farmoni bilan Behzod Hirotdagi shoh atelyelariga boshliq etib tayinlanadi va Mirak Naqqoshning o‘rniga o‘tiradi. Uning rahbarligida akademiya o'zining eng katta davriga yetdi.[17]

1506-yilda Sulton Husayn Boyqaro vafot etadi va uning oʻlimidan bir oy oʻtib Hirot Muhammad Shayboniyxon boshchiligidagi Buxoro xonligi qoʻshinlari tomonidan bosib olinadi. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, Behzodin 1507—1510 yillarda Hirotlik boshqa sanʼatkorlar bilan birga Shayboniyxonga ergashib Buxoroda boʻlgan (garchi Bobur oʻsha yillarda Hirotda boʻlganini xabar qiladi
Behzodning shuhrati shu davrda eng yuqori cho‘qqisiga chiqdi. Bir ertakda 1514-yilda Usmonli turklari Fors qo‘shinini mag‘lub etgan Choldiron jangida Shoh Ismoil I Behzodni xazina sifatida g‘orga yashirganligi aytiladi[18].

1522-yilda Behzod Tabrizda (yangi Safaviylar imperiyasining poytaxti) Shoh Ismoil I Safaviy huzurida ishladi va u yerda qirollik atelyesi direktori sifatida keyingi Safaviylar rassomligining rivojlanishiga hal qiluvchi taʼsir koʻrsatdi.[16] Muhammad Khvandamirning yozishicha, Shoh Ismoil I Behzodni farmon bilan ishga qo‘ygan va unda u rassomni “...[asrimiz mo‘jizasi, rassomlarga ibrat va zardo‘zlarga ibrat, usta Kamoloddin Behzod, cho‘tkasi bilan Mani sharmanda qilgan va Arzhang sahifalarini chizma qalami bilan xor qilgan...»

1524 yilda Shoh Ismoil to'satdan vafot etdi. Behzodning keyingi ijodi odatda Shoh Ismoilning o‘g‘li Shoh Tahmasp I (1524-1576 yillar hukmronligi) nomi bilan bog‘lanadi.[20] Behzod 1535-yilda vafotigacha shoh ustaxonasida xizmat qilishni davom ettirdi.

Behzod qabri Hirotda, Koʻh-i Muxtor (“Tanlangan tepalik”) ostida joylashgan.

Behzod fors miniatyura rassomlarining eng mashhuri hisoblanadi, garchi u oʻzi oʻylab topgan uslubda qoʻlyozma yoritgichlar yaratuvchi ustaxona (yoki kitobxona) rahbari sifatida aniqroq tushuniladi.[23][24][25] 1486-yilda Behzod hukmdor Husayn Boyqaro ko‘magida Hirot akademiyasiga rahbarlik qiladi. U bu lavozimni 1506 yilda, Boyqara hukmronligining oxirida tark etadi[3]. 1522-yilda Behzod 1514-yilda Hirot hokimi etib tayinlangan Shoh Esmoil I ning oʻgʻli Tahmaspga ergashib Tabriz shahriga koʻchib oʻtadi. Aynan shu shaharda u Safaviylar shoh kutubxonasiga mudirlik qiladi. Taxminan 1536 yilda vafotigacha u erda ishladi.[4][8][6]

O'sha davrning fors rasmlari ko'pincha geometrik me'moriy elementlarning tartibini shakllar joylashtirilgan strukturaviy yoki kompozitsion kontekst sifatida ishlatadi.

Behzod landshaftning organik sohalarida bir xil darajada mahoratga ega, ammo u an'anaviy geometrik uslubdan foydalanganda Behzod bu kompozitsion moslamani bir necha usulda kengaytiradi. Ulardan biri shundaki, u ko'pincha harakat harakat qiladigan ochiq, naqshsiz bo'sh joylardan foydalanadi. Shuningdek, u o'z kompozitsiyalarini g'alati organik oqimda kuzatuvchining ko'zini rasm tekisligida harakatlantirish mahoratiga bog'laydi. Shakllar va narsalarning imo-ishoralari nafaqat o'ziga xos tabiiy, ifodali va faol, balki ular tasvir tekisligi bo'ylab ko'zni harakatga keltirish uchun tartibga solingan.

U boshqa o‘rta asr miniatyurachilaridan ko‘ra, qiymatdan (qorong‘u-yorug‘lik kontrasti) aniqroq va mohirona foydalanadi. Uning ijodiga xos boʻlgan yana bir fazilat – bu hikoyaviy oʻynoqilik: Bahromning pastdagi hovuzda oʻynoqi qizaloqlarni tomosha qilish uchun panjurlardan qaragan deyarli yashirin koʻzi va qisman yuzi, ufq chetida jinga oʻxshab koʻringan tik echki. Sanjarning gunohlariga duch kelgan keksa ayol haqidagi hikoya, namunadagi tasvirdagi devorda ishlaydigan odamlarning ajoyib kosmopolit xilma-xilligi.

Xarakterning hayratlanarli o'ziga xosligi va hikoya ijodkorligi Bezhad asarlarini ajratib turadigan va ularning adabiy maqsadiga mos keladigan ba'zi fazilatlardir. Behzod so‘fiylik timsoli va ramziy rangdan ham ma’no ifodalaydi. U fors rangtasviriga, xususan, individuallashtirilgan figuralarni tasvirlashda, realistik imo-ishoralar va ifodalardan foydalanishda kattaroq naturalizmni kiritdi.

Behzodning eng mashhur asarlari orasida Sa’diyning 1488-yildagi “Bustoni”dan “Yusufning fitnasi” va Britaniya kutubxonasining 1494-95 yillardagi Nizomiy qo‘lyozmasidan olingan rasmlar, xususan, “Layli va Majnun” va “Haft paykar” sahnalari (qo‘shimcha rasmga qarang). Muayyan rasmlarni Behzodning o'ziga bog'lash ko'pincha muammoli (va ko'pchilik akademiklar hozir bu muhim emas),[23], lekin odatda unga tegishli bo'lgan asarlarning aksariyati 1488 yildan 1495 yilgacha.
Behzodning doimiy ta'siridan biri uning odamlar va boshqa organik motivlarni mohirona tasvirlashi, uning rasmidagi hikoyalar va personajlarga yangi chuqurlik kiritishidan kelib chiqadi. Behzodning inson qiyofalari o‘z pozitsiyalarida kamroq qattiqqo‘l, harakatlarida esa harakatchanroq bo‘lib, rasmlarda ko‘proq energiya va hissiyotlarni yaratgan.[1][3][4] Xuddi shunday, Behzod bir rasmda butun hikoyani taqdim etish va tomoshabinning koʻzlari butun rasm boʻylab harakatlanishini taʼminlash uchun geometrik formulalar va vizual tekislikning tekislanishiga asoslangan rasm chizish usulidan foydalangan.[1]

Behzodning texnik mahorati o‘tkir badiiy ko‘z bilan uyg‘un edi, chunki u vizual jihatdan murakkab, ammo jozibali sahnani yarata oldi.[3][4] Behzod kompozitsiyalarining ravonligi uning eng muhim elementlarga qisqartirish orqali real sahna yaratish qobiliyatini aks ettiradi. Behzod nafis asarlar yaratdi, deyish mumkin emas, balki u qo‘shishni tanlagan narsa mahorat bilan tasvirlangan va tuyg‘u bilan pishgan, cho‘tka va rangni mohirlik bilan boshqargan.[1][5]

Behzodning obro'si o'z hayoti davomida yaqin atrofdagi hukmdorlar, masalan, Mug'al imperatorlari, uning shon-shuhratini va merosini yanada oshirish uchun uning rasmlari uchun katta pul to'lashga tayyor bo'lganida yaxshi asoslandi.[1][5][10] Bunday obro‘li Behzod bilan Hirot rassomlik maktabining markaziy arbobi bo‘ldi, 1486 yilda Hirot akademiyasining rahbari bo‘ldi va 1506 yilda uni tark etdi.[1] Hirot akademiyasining rahbari sifatida u talabalarga katta ta'sir ko'rsatdi, fors rassomlarining kelajak avlodlarining uslublari va uslublariga ta'sir ko'rsatdi. Behzodning shon-shuhrat va san'at shuhrati taqlid qilish yoki boshqa rassomlarni uning rasmlaridan o'rganishga undaydi, shuningdek, rasmiy ravishda Behzod qo'lyozmalarni yaratish va shuning uchun ularning tashqi ko'rinishida katta vakolatga ega edi.[7]

Hozirgi zamonda olimlarning asosiy e'tibori Behzodga to'g'ri nisbat berishni ta'minlashga qaratilgan, chunki ilgari berilgan ba'zi asarlar Behzoddan bo'lmasligi mumkin degan xavotirlar bor. Ba'zi asarlar uchun atributlar to'g'ri sanasi va qo'yilgan imzolari bilan nisbatan ishonchli bo'lishi mumkin, ammo boshqalar 16-asrga tegishli bo'lib, faqat Behzod asarlariga uslubiy o'xshashlikni o'z ichiga oladi. Shunday qilib, ba'zi asarlar mahoratli taqlidmi yoki ular haqiqiymi degan savol tug'iladi