Lorem ipsum dolor sit amet

Mavzu : Xan sulolasi.
Bajardi : G'ofurov Ulug'bek FXIT 2108
Xan, Xan — qad. Xitoyda imperatorlar sulolasi (mil. av. 206 — mil. 220), ushbu sulola boshqargan davlat va xitoy xalkining nomi. X. sulolasi 2 qismga boʻlingan: Gʻarbiy X. (Sixan — mil. av. 206 — mil. 25) Avvalgi X. (Syanxan) hamda Sharqiy X. (Dunxan — mil. 25—220) yoki Keyingi X. (Xouxan). Birinchi X. sulolasining asoschisi Lyu Ban boʻlib, u Gaotszu nomi bilan mil. av. 202—195 yillari, ikkinchi X. sulolasining asoschisi esa Lyu Syu (57) boʻlib, u Guanudi nomi bilan mil. 25— 57 yillari taxtni boshqargan. Har 2 sulola dehqonlar qoʻzgʻolonlari natijasida yuzaga kelgan va tugatilgan. Bu sulolalar avvalgi anʼanaviy maʼmuriy tuzum va tafakkurni yanada takomillashtirish yoʻlidan borganlar. Ayniqsa, Xitoy imperatorlari oʻzlarini Tangrining yer yuzidagi farzandi, ularga hamma itoat qilishi va bundan bosh tortganlar esa jazolanishi lozim, degan gʻoyani oʻzlariga dastur qilib olganlar. Ichki va tashki siyosat ham aynan shu gʻoyaga asoslangan.
Gʻarbiy X. sulolasining dastlabki davrida qoʻzgʻolonchilar rahbarlarining oʻlkalarga hokim etib tayinlanishi va bir qancha imtiyozlarga, jumladan, oʻzi idora qilayotgan hududdagi soliq va moliya masalalarini mustaqil yechish huquqiga ega boʻlishi markaziy hokimiyatning zaiflashishi va hokimlarning kuchayib ketishiga olib kelgan. Uzoq yillar davomida Hun imperiyasiga oʻlpon toʻlash va unga karshi kurashish Xitoyning iqtisodiy ahvoliga salbiy taʼsir koʻrsatgan. Ud i (mil. av. 140—87) davrida vaziyat oʻzgargan. Markaziy hokimiyatni mustahkamlash yoʻlida siyosiy, iqtisodiy, maʼmuriy, harbiy islohotlar oʻtkazilgan. Ud i davrida X. sulolasi oʻz hududini kengaytirish, Buyuk ipak yoʻlini hunlar qoʻlidan tortib olish va bunga toʻsiq boʻlib turgan Hun (Syunnu) xoqonligiga qarshi kurashish masalasiga katta eʼtibor bergan. Bu borada hunlar taʼsiridan kugulishga intilgan davlatlar bilan ittifoq tuzish, "uzoqdagi raqib bilan doʻstlashib, yaqindagi dushmanga zarba berish" strategiyasi amalga oshirilgan. Shu maqsadda oʻsha davrda Turkistonda mavjud boʻlgan Kangkiya (Kanszyuy), Fargʻona (Davan davlati), Ulugʻ yuechji (Dayuechji) kabi davlatlarga Chjan Syan 2 marta elchi kilib yuborilgan. Fargonaga 2 marta qoʻshin yuborib urush kilgan.
Udidan keyingi davrda mamlakat inkirozga yuz tuta boshlagan. Uzok, yillar olib borilgan urushlar X. imperiyasi hududini kengayishiga olib kelgan boʻlsada, ular mamlakat iqtisodini zaiflashishi, soliqlarning koʻpayishi, ichki siyosiy va ijtimoiy vaziyatni keskinlashishiga olib kelgan. Vanman hukmronligi davrida (mil. 9—22) Xitoyda "Kizil qoshliklar qoʻzgʻoloni", "Yashil daraxtzorliklar qoʻzgʻoloni" kabi dehqonlar harakati boʻlib oʻtib natijada Gʻarbiy X. sulolasi yakun topgan. Ushbu sulolaga mansub ayrim amaldorlar, jumladan, Lyu Syu fursatdan foydalanib hokimiyatni qoʻlga olishga erishgan. Mil. 25 y. u oʻzini imperator deb eʼlon qilib X. sulolasi nomini tiklagan. Aholisini tinchlantirish maqsadida soliq hajmini 30 baravar kamaytirgan. Aholi qaytadan roʻyxatga olingan va mamlakatda 21 mln. kishi yashayotganligi anikdangan. Davlatningsiyosiyvaiqgisodiy vaziyati yaxshilangach, Sharqiy X. sulolasi oʻzining tashqi siyosatini faollashtirgan. 43—44 yillarda Vyetnamga qarshi urush qilib, u yerda oʻz nazoratini oʻrnatgan. Shundan keyin X. sulolasi hunlarga qarshi urush boshlab, Sharqiy Turkistonni bosib olishga intilgan. Bu borada mahalliy hokimlar oʻrtasidagi ziddiyatlardan foydalanishga harakat qilgan va mil. 97 y. bu vazifani Ban Chao boshchiligidagi bir guruh soqchilarga topshirgan. Ammo X. sulolasi ayrim yutuqlarga ega boʻlgan boʻlsa ham natijada oʻz maqsadiga yetisholmagan.
Hunlarga qarshi amalga oshirilgan toʻxtovsiz urushlar, Fargʻonaga qilgan harbiy yurishlar va Buyuk Xitoy devoripsh choʻzish hamda uni taʼminlashga qaratilgan harakatlar ikkinchi X. imperiyasi iqtisodiga salbiy taʼsir koʻrsatgan. Mamlakatda xiyonat, qonunbuzarchilik, oʻzaro nizolar, jangu jadallar, siyosiy va ijtimoiy keskinlik avj olgan. Bular natijasida "sariq belbogʻliklar" nomli dehqonlar qoʻzgʻoloni yuzaga kelgan va X. sulolasi tugatilgan. X. sulolasi davrida barpo etilgan davlat boshqaruv tizimi Xitoyda davlatchilik tizimining keyingi taraqqiyotiga katta taʼsir koʻrsatgan.
Xan xonadoni miloddan avvalgi 206 yildan 220 yillarga qadar Xitoyning uzoq tarixidagi ikkinchi sulolasi bo'lgan Xitoyning hukmron oilasi edi. Miloddan avvalgi 207 yilda Qin xonadonidan ajralib chiqqan Liu Bang ismli isyonchi lider yoki Xanning Emporer Gaozu, yangi sulolani asos solgan va Xitoyni qayta birlashtirgan.
Xon, poytaxti Chang'anda, endi Xian deb nomlangan, Xitoyning g'arbiy qismida hukmronlik qilgan. Xan davrida Xitoy madaniyatining gullab-yashnashi, Xitoyda aksariyat etnik guruhlar o'zlarini "xitoycha xitoy" deb atagan.
Avanslar va madaniy ta'sir
Xan davri mobaynida avanslar qog'oz va seysmolog kabi kashfiyotlarni o'z ichiga olgan. Xon hukmdorlari juda boy edi, bu erda ular tasvirlanganidek, oltin va kumush iplar bilan tikilgan kvadrat yoddan yasalgan kostyumlarga dafn etilgan.
Bundan tashqari, suv tuynuklari Xonning sulolasida birinchi bo'lib paydo bo'lgan va ular asosan tarkibiy qismlarining nozik tabiatidan kelib chiqqan holda ko'pincha yo'q qilingan strukturaviy injeneriyaning boshqa shakllari bilan ham ajralib turardi. Shunday bo'lsa-da, matematika va adabiyot, Konfutsiy qonun va boshqaruvning talqini , Xan xonadonidan uzoqlashib, keyinchalik Xitoy olimlari va olimlarining asarlariga ta'sir ko'rsatdi.
Krank g'ildiragi kabi muhim kashfiyotlar birinchi marta Xon xonadoniga ishora qiluvchi arxeologik qazishmalarda topilgan. Shuningdek, bu vaqt mobaynida yo'l uzunliklarini o'lchaydigan odometr xaritasi - bu avtomobil o'lchagichlari va gallon ko'rsatkichlari uchun mili ta'sir qilish uchun bugungi kunda qo'llaniladigan texnologiya.
Iqtisodiyot Xan boshqaruvi ostida ham rivojlanib, natijada uzoq muddatli xazinaga erishdi - bu uning kelajakdagi pasayishiga qaramasdan, kelajakdagi hukmdorlarni shu tojni 618-raqamli Tang sulolasiga qadar ishlatishga olib keladi. Miloddan avvalgi 110-yillarda ham Xitoy tarixi bo'ylab davom etib, harbiy fath va uy-ro'zg'or ishlarini to'lash uchun mamlakatning resurslarini ko'proq nazorat qilishni kengaytirishga erishildi.
Mojaro va Yakuniy Chiqish
Harbiy jihatdan Xan turli chegara hududlaridan tahdidlarga duch keldi. Vetnamning Trung singillari 40-yillarda Hanga qarshi isyonga yo'l qo'yishdi. Ammo, eng yomoni, Markaziy Osiyo cho'lidan Xitoyning g'arbiga, xususan Xionnuga ko'chgan ko'chmanchi xalqlar edi. Xon Xyonnunga bir asrdan ko'proq vaqt davomida jang qildi.
Xan sulolasining qulashi (mil. Avv. 206 yil - 221 yil) Xitoy tarixida muvaffaqiyatsizlik bo'ldi. Xan imperiyasi Xitoy tarixida shunday muhim davr bo'lganki, bugungi kunda mamlakatdagi ko'pchilik etnik guruhlar o'zlarini "Xan xalqi" deb bilishadi. Uning tan olinmagan kuchi va texnologik yangiliklariga qaramay, imperiya qulashi mamlakatni qariyb to'rt asr davomida inqirozga olib keldi.
Tez faktlar: Xan sulolasining qulashi
Tadbir nomi: Xan sulolasining qulashi
Ta'rif: Xan sulolasi barcha davrlarning eng buyuk klassik tsivilizatsiyalaridan biri bo'lgan. Uning qulashi Xitoyni 350 yildan ko'proq vaqt davomida inqirozga yuz tutdi.
Asosiy ishtirokchilar: Vu imperatori, Cao Cao, Xiongnu ko'chmanchilari, sariq salla qo'zg'oloni, besh pek don
Boshlanish sanasi: birinchi asr B.C.E.
Tugash sanasi: 221 C.E.
Joylashuvi: Xitoy
Ichki korruptsiya
Xan imperiyasining hayratlanarli darajada o'sishi Xan sulolasining ettinchi imperatori Imperator Vu (mil. Avv. 141-87 yillarda) taktikani o'zgartirganda boshlandi. U oldingi barqaror tashqi siyosatini qo'shnilari bilan shartnoma yoki to'lov munosabatlarini o'rnatish o'rniga almashtirdi. Buning o'rniga, u yangi va markaziy hukumat organlarini joylashtirdi, ular chegara hududlarini imperatorlik nazorati ostiga olish uchun tuzilgan edi. Keyingi imperatorlar bu kengayishni davom ettirdilar. Bular oxir oqibat urug'lari edi.
Milodiy 180-yillarga kelib, Xan sudi kuchsizlanib bordi va mahalliy jamiyatdan tobora uzoqlashib bordi, shunchaki ko'ngil ochish uchun yashagan tirishqoq yoki beg'araz imperatorlardan iborat edi. Sud amaldorlari amaldorlar va armiya generallari bilan hokimiyat uchun kurashdilar va siyosiy fitnalar shu qadar shafqatsiz ediki, hatto saroy ichidagi ulkan qirg'inlarga olib keldi. Milodiy 189 yilda sarkarda Dong Zhuo 13 yoshli Imperator Shaoga suiqasd uyushtirib, uning o'rniga uning ukasini taxtga o'tirdi.
Xonning oxiri
188 yilga kelib, provinsiya hukumatlari Luoyang shahriga asoslangan hukumatdan ancha kuchli edi. Milodiy 189 yilda Dong Chuo, shimoli-g'arbdan chegara generali Luoyang poytaxtini egallab oldi, bolani imperatorni o'g'irlab ketdi va shaharni yondirib yubordi. Dong 192 yilda o'ldirilgan va imperator boshliqdan harbiy boshliqqa o'tgan. Xon endi sakkizta alohida mintaqaga bo'lindi.
Xan sulolasining so'nggi rasmiy kansleri o'sha imperatorlardan biri Cao Cao edi, u yosh imperatorni boshqargan va uni 20 yil virtual qamoqda ushlab turgan. Cao Cao Sariq daryoni zabt etdi, ammo Yangzini tuta olmadi; oxirgi Xon imperatori Cao Cao o'g'liga topshirilganda, Xon imperiyasi uch qirollikka bo'lingan edi.
Natijada
Xan sulolasining oxiri Xitoy uchun tartibsiz davr, fuqarolar urushi va urush davri boshlandi, iqlim sharoitining yomonlashishi bilan birga keldi. Mamlakat oxir-oqibat Uch qirollik davriga kirdi, bu vaqtda Xitoy shimolda Vey, janubi-g'arbda Shu va markazda va sharqda Wu qirolliklari o'rtasida bo'lindi.
Xitoy yana 350 yil davomida Suylar sulolasi davrida (mil. 581-618) qayta birlashmaydi.

THANKS