Редактор: А. Тилегенов Редколлегия ағзалары

МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ
10
Boshqacharoq tushuntirganda, model tabiiy obyektlarning imitatsiyasidir (o‘xshashi, 
taqlidi, tabiiy ko‘rinishidir), u o‘zbek tilidagi qolip, andoza so‘zlariga mos keladi. U 
hodisalarning yuzaga kelishi uchun asos vazifasini o‘taydi va aniq yoki mavhum obyektlar 
kichraytirilgan obyektlar va sxemalarda tadqiq etiladi. Buni oddiy hayotiy misol bilan 
tushuntiradigan bo‘lsak, olmani xarakterlovchi belgilar, atributlar – uning dumaloqligi, 
mevaligi, shirinligi kabilar o‘sha tushunchaning fikriy modeli hisoblanadi. Agar biz olmani 
loydan yoki sun’iy bir materiallardan yasasak, bu uning moddiy modeli hisoblanadi1. 
Atrofimizdagi dunyoni o‘rganish natijasida noaniq, va to‘liq bo‘lmagan ma’lumotlar 
olinishi mumkin. Lekin bu koinotga uchish, atom yadrosining sirini aniqlash, jamiyatning 
rivojlanish qonunlarini egallash va boshqalarga xalaqit etmaydi. Ular asosida o‘rganilayotgan 
hodisa va jarayonning modeli (aynan kichik nusxa nazarda tutiladi) yaratiladi. Model 
ularning xususiyatlarini mumkin qadar to‘laroq akslantirishi zarur. Modelning taqribiylik 
xarakteri turli ko‘rinishda namoyon bo‘lishi mumkin. Masalan, tajriba o‘tkazish mobaynida 
foydalaniladigan asboblarning aniqligi olinayotgan natijaning aniqligiga ta’sir etadi.
Modellash uslubidan hozirgi zamon fanida keng foydalanilmoqda. U ilmiy tadqiqot 
jarayonini yеngillashtiradi, ba’zi hollarda esa murakkab obyektlarni o‘rganishning yagona 
vositasiga aylanadi. Mavhum obyekt, olisda joylashgan obyektlar, juda kichik hajmdagi 
obyektlarni o‘rganishda modellashtirishning ahamiyati katta. Modellashtirish uslubidan 
fizika, astronomiya, biologiya, iqtisod, geografiya fanlarida obyektning faqat ma’lum 
xususiyat va munosabatlarini aniqlashda ham foydalaniladi. Modellarni tanlash vositalariga 
qarab uni uch guruhga ajratish mumkin. Bular abstrakt, fizik va biologik guruhlar.
Abstrakt(mavhum) modellar qatoriga matematik, matematik-mantiqiy va shu kabi 
modellar kiradi. Fizik va geografik modellar qatoriga kichiklashtirilgan maketlar, turli asbob 
va qurilmalar, trenajyorlar va shu kabilar kiritiladi.
Model quyidagi asoslarga ko‘ra bilishda muhim hisoblanadi:
– birinchidan, u o‘rganish obyektini soddalashtiradi;
– ikkinchidan, uni boshqa obyektlar ta’siridan ajratadi;
– uchinchidan, model obyektni ta’riflashni osonlashtiradi.
Lingvistik model tushunchasi struktur tilshunoslikning E.Sepir, L.Blumfild, R.Yakobson, 
Chomskiy, Harris, Hokket kabi namoyandalari tomonidan kirib kelgan. Uning taraqqiyoti 
esa XX asrning 60-70 yillariga (matematik va kibernetik
lingvistika rivojlana boshlagan davrga) to‘g‘ri keladi. O‘zbekiston ta’lim tizimida 
xorijiy tajribani bosqichma-bosqich tadbiq etishmasalasi qo‘yildi. O‘zbek tilini o‘qitishda 
innavatsion texnologiyalar, metodlar,didaktik o‘yinlar ishlab chiqilmoqda. Xorijiy 
ta’lim tajribasidan aynan sintaksisbo‘limida modellashtirish metodidan foydalanilgan.
Modellashtirish metodi ayrim tillarda, jumladan, ingliz tilida faol tadbiq qilingan. O‘zbek 
tilidagi gap bo‘laklari uchun modellar aynan ingliz tilidagi gap bo‘laklari qolipidan misol 
qilib olingan edi. O‘zbek tilida soda gap qurilishi: S +O + V yoki hozirgi taklifda: E+T+K 
(Menkitob o‘qidim. Men xat yozdim) bo‘lsa, ingliz tilida S+V+O. (I read book – Men kitob 
o‘qidim. I write a letter – Men xat yozdim).S = ega(subject), O = to‘ldiruvchi(object), V = 
kesim(verb).
Bundan kelib chiqib aytish mumkinki, o‘zbek tilida qo‘shma gapning eng kichik modeli 
quyidagicha bo‘ladi:S1 + V1, S2 + V2 : Bahor keldi, ishlar qizib ketdi. Ingliz, rus tillarida 
sodda gap qurilishi quyidagicha belgilangan:

---