Raxmatova xayrixon muhayyoxon hamidova ta`lim-tarbiya jarayonlarida o’quvchilarga milliy qadriyatlarni singdirish

Raxmatova X., Hamidova M.
Ta`lim-tarbiya jarayonlarida o’quvchilarga milliy qadriyatlarni singdirish: 
uslubiy qo’llanma. -Namangan, 2018.- 104 b. 
 
 
 

---

3 
KIRISH 
O`zbekiston Respublikasi ta'lim tizimida mustaqqillik yillari 
davomida tub o`zgarishlar vujudga kelmoqda. Milliy qadriyatlarni 
tiklash, milliy ma'naviyatni yuksaltirish, ayniqsa, sharqona odob-axloq 
an'analariga e'tiborni kuchaytirish shular jumlasidandir. O`lkamizda 
buyuk rejalar va bunyodkorlik ishlari tarixiy an'ana va tajribalarga 
asoslanib aql-idrok va sabr-qanoat hamda sobitqadamlik bilan amalga 
oshirilmoqda. 
Shu o`rinda, O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti 
I.A.Karimovniig: “Shuni aytishimiz lozimki, xalqimiz ma'naviyatini 
yuksaltirishda milliy urf-odatlarimiz va ularning zamirida mujjassam 
bo`lgan mehr-oqibat, insonni ulug`lash, tinch va osoyishta hayot, 
do`stlik va totuvlikni qadrlash, turli muammolarni birgalashib hal 
qilish kabi ibratli qadriyatlar tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda” 
degan fikrlarini eslatishni o`rinli deb hisoblaymiz. 
Oliy, o`rta-maxus, kasb-hunar va umumiy o`rta ta'lim tizimida 
tahsil olayotgan yoshlarning ma'naviy dunyosini boyitish, ularni 
Vatanga sadoqat ruhida tarbiyalash, qolaversa, o`zimizga xos bo`lgan 
milliy urf-odatlarni, marosimlar (rituallar)ni yoshlarga singdirish 
orqali ma'naviy jihatdan yetuk insonni tarbiyalash, ta'lim-tarbiya 
jarayonini takomillashtirish, milliy uyg`onish g`oyasini ro`yobga 
chiqaradigan yangi avlodni voyaga yetkazish shu kunning dolzarb 
masalalaridan biri desak, mubolag`a bo`lmaydi. 
Ushbu uslubiy qo’llanmada sharqona an'analar, urf-odat, 
marosimlar, shuningdek, ularning kelib chiqish tarixi va tarbiyaviy 
ishlardagi ahamiyati to`g`risida so`z yuritilgan. 

---

4 
Rituallar eng qadimiy davrlardan boshlab shakllana boshlagan. 
Asrlar davomida avloddan-avlodga o`tib, juda keng tus olgan va 
bebaho merosga aylangan rituallar ko`p. Rituallar din paydo 
bo`lgunga qadar paydo bo`lgan. 
Lekin rituallarning ma'lum qismi tarixning “sovuq shamollari”- 
bosqinchilar va turli tarixiy shaxslar - hukmdorlar tazyiqiga uchrab, 
ularni nohaq ravishda yo`qotishga urinishlar bo`lgan. Lekin ular ayrim 
qarama-qarshiliklarni yengib, ko`pgina fazilatlardan ajralsa-da, 
butunlay yo`qolib ketmagan, ba'zilari esa xalq hayotidan mustahkam 
o`rin olib, bizning zamonamizgacha yetib kelgan. 
Xullas, eng qadimiy davrlardan xalq ommasi ehtiyoji bilan 
shakllana borgan, ijtimoiy zarurat asosida rivojlangan, muayyan
vaqtlarda ta'qiqlangan, katta qarama-qarshiliklar, to`siqlarni yengib, 
boshqa xalqlar tajribasi bilan boyib kelgan rituallar uzoq va boy 
tarixga ega. 
Ibtidoiy jamoa davridan boshlab paydo bo`lgan rituallar o`sha 
davr odamlari tomonidan o`z davrining nafasini, dunyoqarashini, 
mehnat faoliyatini, madaniyatini, turli odatlarini, marosimlarini, 
ijtimoiy munosabatlarini saqlab qolish va keyingi avlodga yetkazish 
maqsadida yoshlarga o`rgatilgan va ular bizgacha turli kuy, qo`shiq, 
hikoya, afsona, she'r va o`yinlar orqali yetib kelgan. 
Tarixiy ma'lumotlarga qaraganda, ibtidoiy davrda ovchilar 
o`yinlari, harbiy o`yinlar, diniy va ilohiy o`yinlar, ayiq va turli boshqa 
hayvonlar ovi o`yinlari ko`plab qo`llanilgan. Bunday o`yinlarni 
amalga oshirishning o`ziga yarasha tartib-qoidalari ishlab chiqilgan. 
Takomillashuv natijasi bilan ulardan ortiqcha harakatlar olib 

---

5 
tashlangan va oqibatda ushbu o`yinlarning o`ziga yarasha marosim 
(tartib, ritual)lari paydo bo`lgan. Keyinroq, ya'ni ibtidoiy davrda 
dehqonchilikka 
o`tilgach, 
ushbu 
faoliyatga 
bog`liq 
bo`lgan 
marosimlar paydo bo`la boshlagan. Jumladan, mehnat o`yinlari, 
yomg`ir chaqirish, bevaqt sovuq tushsa “Quyoshga sig`inish”, omad 
kelmaganda “qurbonlik qilish” va boshqa marosimlar. 
Sekin-astalik bilan yoshlarni sog`lom, baquvvat, vatanparvar 
bo`lishlari uchun “erkaklikka o`tish”, ya'ni turli sinovlardan, 
qiynoqlardan o`tish, o`zining hayotga tayyorligini, kuchini namoyish 
etish kabi marosimlar paydo bo`la boshlagan. Har bir marosim 
o`zining tarbiyaviy va ta'limiy ahamiyatiga ega bo`lgan. Ularning har 
biri odamlar tarbiyasi, bilimi, hayotiy tajribalarining ortishiga yordam 
bergan. Rituallar yillar davomida xalq orqali takkomillashib borgan va 
aniq hatti-harakatlar bilan belgilangan marosimlarga aylangan. 
Ritual (lotin so`zidan “marosim”) - xulq-atvorning tarixiy shakli 
bo`lib, o`zaro ijtimoiy va madaniy munosabatlarni, qadr-qimmatni 
anglatuvchi bir maromga keltirilgan harakatlar tizimidir. 
Bu tushuncha bilan birga, ritualga yaqin bo`lgan an'ana, odat, 
marosim tushunchalari haqida ham bir oz to`xtalib o`tamiz. 
An'ana - o`ziga xos ijtimoiy hodisa bo`lib, kishilarning ongida, 
hayotida 
o`z 
o`rnini 
topgan, 
avloddan-avlodga 
o`tadigan, 
takrorlanadigan, hayotning barcha sohalarida (umuman yoki ma'lum 
guruh tomonidan) qabul qilingan tartib va qoidalar. 
Odat (“urf-odat”) - kishilarning turmushiga singib ketgan 
ma'lum muddatda takrorlanib turuvchi xatti-harakat, ko`pchilik 
tomonidan qabul qilingan xulq-atvor qoidalari, ko`nikma. 

---

6 
Masalan: 
-
kichiklarning kattalarga salom berishi; 
-
erta turib uy-hovlini tartibga keltirib qo`yish; 
-
mehmonlarga alohida hurmat ko`rsatish; 
-
bayram arafasida kasal, ojiz va qiynalganlardan xabar olish; 
-
yor-birodarlarnikiga hasharga borish kabilar o`zbek xalqining 
yaxshi odatlari hamon mavjud. 
Agar an'ana ijtimoiy hayot, mehnat, madaniyatning hamma 
sohalariga xos bo`lib, hodisalarning juda keng doirasini qamrasa, odat 
ijtimoiy hayotning: 
-
kishilar turmushi; 
-
mehnati; 
-
xulq-atvori; 
-
muloqoti; 
-
oilaviy munosabat sohalarida ko`proq mavjud bo`ladi. 
Marosim - ko`pincha an'ana va urf-odatning tarkibiy qismi 
bo`lib, inson hayotidagi muhim voqealarni nishonlashga qaratilgan 
rasmiy va ruhiy ko`tarinkilik, tantanavor vaziyatda o`tadigan, shu 
bilan birga o`zining umumiy qabul qilingan ramziy harakatlariga ega 
bo`lgan hayotiy tadbir. Masalan: 
-
ism qo`yish; 
-
nikohdan o`tish; 
-
dafn qilish; 
-
xotirlash; 
-
urug` qadash; 

---

7 
- o`rimga kirish va boshqa shu kabilar marosimlar qatoridan 
o`rin 
olishi mumkin. 
Odat kundalik hayotning turli vaqtida uchrashi mumkin bo`lsa, 
marosim inson hayotidagi muhim hodisalar sodir bo`lganda vujudga 
keladi va uning asosiy burilish daqiqalari (masalan: tug`ilish, uylanish, 
o`lim kabilar)ni qayd etadi, rasmiylashtiradi. 
Marosimning avloddan-avlodga o`tadigan o`ziga xos ramziy va 
rasmiy harakatlari, qoidalari mavjud. 
Marosimda bo`layotgan voqeaga, «guvoh» sifatida odamlar 
chaqirilgan, ular dardga yoki quvonchga sherik bo`lishgan, kelajak 
uchun yaxshi niyatlar qilishgan. 
Har bir marrsimning o`ziga xos umumiy qabul qilingan tuzilishi 
(boshlanishi, o`rtasi, oxiri) bo`ladi. 
Ko`pincha an'ananing tarkibiy bo`lagi odat, odatning muhim bir 
qismi marosim bo`ladi. Shu sababli, inson hayotida bo`lib o`tadigan 
yoki bo`lib o`tayotgan muhim voqeaning turmushda burilish 
yasaydigan «nuqtalari»ni nishonlash jarayonida ham an'ana, ham odat, 
ham marosim sodir bo`lishi mumkin. 
Masalan, yoshlar voyaga yetganda, yigitlar uylanishi, qizlar 
turmushga chiqishlari kerak. Buni avloddan-avlodga o`tib keladigan 
an'ana desak bo`ladi. 
Bir-birini sevgan yigit-qizning oila qurishi uchun nikoh to`yi 
o`tkaziladi. Bu, o`z navbatida, insoniyat hayotiga singgan, muayyan 
qoidaga va ma'lum tartibga ega bo`lgan urf-odat (lekin, har bir 
millatda bu urf-odatlar har xil) hisoblanadi. 

---

8 
Nikoh to`ylarining asosiy shartlaridan biri kuyov va kelinni 
nikohdan o`tishlaridir. Nikohning zamonaviy shakliga ko`ra - 
mashinada yurish, guvohlar bilan nikoh ro`yxatidan o`tish, uzuk 
taqish, nikohlovchi xodimlarning savollariga javob berish, hujjatlarga 
imzo chekishlar bajariladi. Nikoh - rasmiy va tantanali ravishda 
o`tadigan marosim. 
Yuqorida aks ettirilgan jarayonlar - kelin-kuyov, ularning 
qarindosh-urug`lari yoki do`stlari uchun bayramga aylanishi mumkin. 
To`y kechasining o`tkazilishi, barcha tanishlar va qarindoshlarning 
taklif etilishi bu bayramga yanada tantanali tus beradi. 
“An'ana”, “odat”, “marosim” tushunchalarining izohi bir-
birlariga bog`liq bo`lishi bilan bir qatorda, an'analarning tarkibiy 
qismi - marosim bo`lishi mumkin. 
Masalan: 
- ta'lim muassasasini bitirgan yosh mutaxasislarning ishlab- 
chiqarishga borib, ish boshlashi, odat tusiga kirib qolgan; 
-
har yili bu muhim voqeaga bag`ishlangan an'anaviy tadbirlar 
tashkil etish mumkin; 
-
bu odatning tarkibiy qismi - yoshlarni tantanali ravishda 
ishchilar safiga qabul qilish o`z-o`zidan marosimga aylanadi. 
Marosimlar: 
-
chigit qadash; 
-
ishchilar sinfiga qabul qilish; 
-
yangi korxona, firma, markazning ochilishi (taqdimot); 
-
diplomni topshirish; 
-
pasportni topshirish; 

---

9 
-
dafn qilish va sh.k. 
“An'ana”, “marosim” kabi bayram bilan bog`liq atamalar 
“standart” tushuncha emas, ularning mazmuniga hayot rivojlanishi va 
turmush ehtiyojlari ta'sir etishi mumkin. 
Ijtimoiy hayot taraqqiy etish bilan uning talabiga javob 
bermaydigan an'analar va bayramlar, marosimlar asta-sekin unutila 
boshlanadi. 
Marosim inson hayotidagi muhim hodisalar sodir bo`lganda 
vujudga keladi. Marosimning avloddan-avlodga o`tadigan ramziy va 
rasmiy harakatlari, qoidalari mavjud. 
Bu harakatlar va qoidalarning ixchamligi, aniq bir maqsadga 
yo`naltirilganligi, xatti-harakatlarning bir maromga keltirilganligi 
yuqorida aytib o`tgan ritual tushunchasiga to`g`ri keladi. 
Rituallar haqida gap borarkan, dastlab ko`z oldimizga 
O’zbekiston Respublikasi ramzlariga bo`lgan hurmat haqidagi fikrlar 
keladi. 
Ma'lumki, O`zbekiston Respublikasining davlat bayrog`i, 
madhiyasi, gerbi - bizning asosiy ramzlarimiz hisoblanadi. Respublika 
ramzlari bo`yicha ko`pgina hujjatlar qabul qilingan. Ushbu hujjatlarda 
davlat ramzlariga bo`lgan hurmat va munosabat, ulardan foydalanish, 
saqlash usullari haqida tavsiyadar berilgan. Lekin hayotimizda ba'zi 
rahbarlar va ta'lim-tarbiya bilan shug`ullanuvchi kishilar, bu 
hujjatlardan bexabar bo`lganliklari yoki e'tiborsizliklari tufayli davlat 
ramzlariga, jumladan, Davlat bayrog`ini ko`tarish va tushirishda, uni 
devorga o`rnatishda, Davlat madhiyasi ijro etilganda, unga hurmat 
yuzasidan o`rnidan turishda, ramzlarni jihozlash ishlariga bo`lgan 

---

10 
munosabatlarda ko`pgina siyosiy va qo`pol ma'naviy xatolarga yo`l 
qo`ymoqdalar. 
Bunday xatolarga yo`l qo`ymaslik uchun, rahbar va professor-
o`qituvchilar, albatta, Vazirlar Mahkamasining Davlat ramzlari 
to`g`risidagi hujjatlari bilan tanish bo`lishlari kerak va o`quvchi-
yoshlar o`rtasida doimiy ravishda Davlat ramzlariga bo`lgan hurmat 
va munosabat haqida suhbatlar, Davlat ramzlariga bag`ishlangan 
darslar yoki ritual darslarni tashkil etib turishlari lozim. 
Agarda biz pedagoglar o’quvchilar o’rtasida qancha ko’p 
tushuntirish ishlarini olib borsak ularda sharqona tarbiyaga xos faolligi 
oshib, quyidagi natijalarga erishishimiz mumkin; 
-mehr-oqibatli va milliy o’zlikni anglashga oid fikrlash doirasi 
kengayadi. 
-milliy g’urur va millatga sadoqat yuksak-ma’naviy burch 
ekanligini anglaydi; 
-ota-onaga izzat-hurmat, oilaga sadoqat va g’amxo’rlik shaxs 
ma’naviyatini yuksak ifodasi ekanligini idrok etadi; 
- yashashga qiziqishi ortadi; 
- o’z ustida izlanib yangilikka intiladi; 
- vaqtdan unumli foydalanishga harakat qiladi; 
- o’zi va o’zgalar mehnatini, fikrini hurmat qilishga odatlanadi; 
- Vatanparvarlik ruhida tarbiyalanadi; 
- zararli odatlardan himoyalanadi va sog’lom turmush tarzi 
asosida hayot kechiradi; 
- doimo faol harakatda bo’lib, tarbiyaviy harakarlarga rioya 
qiladi. 

---

11 
-
o’quvchilar bilan suhbatlar o’tkazish va ularning qiziqishini 
anglash; 
-
darslarni sababsiz qoldirish holatlarini o’rganish; 
-
bo’sh vaqtlarida nimalar bilan shug’ullanishini hisobga olish; 
-
sinfdan tashqari tadbirlarni tashkil qilish va ularni o’quvchilar 
yoshini, qiziqishini hisobga olib tashkil qilish; 
-
sinf rahbarlari, fan o’qituvchilar, ota-onalar hamkorligida 
ishlashni yo’lga qo’yish;
-
imkon qadar o’tkaziladigan tadbirlarga hamma o’quvchilarni 
jalb etish, urf-odatdarimiz, maxalliy sharoitlar, bo’lgan voqealar
rivoyat, hikoyalar va boshqa qiziqarli materiallar orqali o’quvchilarni 
izlanishlariga imkon yaratish tadbirlarga jalb qilish; 
-
o’quvchilarni mustaqil fikrlari va izlanishlarini hurmat 
qilish va rag’batlantirish; 

---

12