Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Dissertatsiya ishining nazariy – uslubiy asoslarini tarixiylik, haqqoniylik prinsiplari, tadqiqotni tarixiy solishtirish, statistik, analiz va umumlashtirish usullari tashkil etadi. Shuningdek, tadqiqot davomida tarix fanining davriylik, uzviylik, mantiqiy qiyoslash, taqqoslash, haqchillik kabi tamoyillariga amal qilindi.
Tadqiqotning metodologik asosini ishlab chiqishda O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoyev hamda Birinchi Prezident Islom Karimovlarning asarlari, ma’ruza va nutqlarida ilgari surilgan uslubiy, ilmiy-nazariy ko‘rsatmalari muhim rol o‘ynadi.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Ushbu tadqiqot ishini nazariy ahamiyati shundaki, unda Husayn Boyqaroning ko‘proq siyosiy faoliyatiga e’tibor qaratildi. Aslida esa Husayn Boyqaro faqatgina hukmdor bo‘lmasdan shoir ham edi, uning atrofida ko‘plab olimlar to‘planishgan edi. Biz tarixchi sifatida uning vatanimiz tarixida tutgan o‘rnini siyosiy maydondagi faoliyati bilan ochib berishga harakat qildik. Tadqiqot ishining amaliy ahamiyati haqida to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak, Husayn Boyqaroning tarixi iloji boricha bo‘rttirishlarsiz, tarixiy faktlarni “ishlov bermasdan” ko‘rsatib berishga harakat qilindi. Shu bilan birgalikda “Ravzat us-safo” asarining Husayn Boyqaro tarixini yoritishda qanchalik ahamiyatli ekanligini ko‘rsatishga harakat qildik.
Tadqiqot tuzilmasining tavsifi. Mazkur tadqiqot ishi kirish va asosiy qism, xulosa, ilovalar va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iboratdir. Asosiy qism uchta bob, har bir bob esa ikkitadan paragraflarga egadir.
Dissertatsiyaning asosiy mazmuni
Kirish qismida tadqiqot mavzusining dolzarbligi asoslab berilgan, muammoning o‘rganilganlik darajasi tahlil etilgan, dissertatsiyaning maqsad va vazifalari, obyekti va predmeti hamda usullari belgilangan. Tadqiqot ilmiy yangiligi, natijalarning ishonchliligi, ilmiy va amaliy natijalari, dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Tadqiqotning I bobi “Mirxond – Husayn Boyqaro tarxini yoritib bergan tarixchi olim” deb nomlangan bo’lib, birinchi paragrafda Sulton Husayn Boyqaroning ilk siyosiy faoliyatiga oid ma’lumotlarning o‘ziga xos talqini, ikkinchi paragrafda Sulton Husayn Boyqaroning hukmronligi davrida Xurosondagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar masalasiga to’xtalgan.
XV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrning boshlarida Xurosonda ayniqsa, uning prytaxti Hirotda nafaqat tarix, balki boshqa fanlar ham, shuningdek, adabiyot, meʼmorchilik, tasviriy sanʼat (miniatyura va naqqoshlik), musiqiy ilm va xattotlik keng rivojlangan edi. Ushbu kasb egalarining olim sifatida shakllanishida u davrning maʼrifat homiysi Mir Alisher Nazoiy katta hissa qoʻshdi. Xususan, Markaziy Osiyo va O‘rta Sharq mamlakatlarining tarixini yoritishda oʻsha davr muarrixlariga xos koʻproq umumiy tarix ravishda, yaʼni Odam Atodan to muallif yashagan kunlargacha boʻlib oʻtgan voqealar haqida bayon etilgan bir necha tarixiy asarlar yaratilgan edi. Ana shunday tarixchilardan biri Mirxond va uning asaridir.
Mirxond oʻz homiysi Alisher Navoiyga tegishli tarixni yoritishga alohida toʻxtalib oʻtadi va unga maxsus boʻlimlar ajratadi. Masalan, “Ulugʻ va sohib tadbir Amir Alisher Navoiyning Sulton Ahmad Mirzo oʻrdusidan jahongir xoqon Sulton Husayn Mirzo mulozamatiga kelishining bayonida mushkin raqam qalamning nuqtatirozligi va va uning hol-ahvolini bayon etishda koʻrsatgan sahrpardozligi” 4, “Xoqoni Mansurning Amir Nizomuddin Alisherni amirlik mansabiga oʻtkazgani bayoni”, “Xoqoni Mansurning Amir Alisherni Astrobod ayolati bilan sarafroz etishi, ul adolat Amir Alisherning hukmiga binoan oʻsha viloyatga joʻnab ketishi”, “Xoja Afzaluddin Muhammadning hajga borgani va Amir Alisherning Astroboddan kelib shu viloyat hokimligidan ozod qilishni talab etgani haqida”, “Amir Alisherning inisi Darvish Alining Balx viloyatida serkashlik kilgani bayoni”, “Ulugʻ Amir Alisherning haj niyati bilan muqaddas Mashhad shahriga borishga intilishi va ul hazratning joʻnashi haqida xoqoni Mansurning inoyatnoma yuborgani” va hokazo.
Asarning ilk muallifi Mir Muhammad ibn Sayyid Burhoniddin Xovandshoh ibn Kamoluddin Mahmud al-Balxiy - Mirxond (1433 – 1498) o‘rta asr tarix fanining ko‘zga ko‘ringan namoyandalaridan biridir. Mirxondning otasi Sayyid Burhoniddin Xovandshoh ham zamonasining bilimdon kishilaridan bo‘lib, Temuriylar hukmronligi davrida Buxorodan Balxga kelib qolgan.
Mirxond O‘rta asrlar tarix fanining ko‘zga ko‘ringan namoyandalaridan biridir. Ota-bobolari buxorolik bo‘lib, fiqh ilmida zamonasining yetuk olimlari sifatida mashhur bo‘lgan. Ulardan Mahmud ibn Ahmad al-Mahbubiy (vafoti - tax.1300) fiqh ilmida peshqadam olim bo‘lganligi uchun “Toj ash-shari’a” (“Shariat toji”) nomi bilan nom chiqargan va Sharqning mashhur fiqh olimi Sayyid Burxonuddin Marg‘inoniyning “Hidoya” asariga “Viqoya ur-rivoyat fi masoil ul-Hidoya” (“Hidoya masalalarini himoya qiluvchi rivoyatlar”) nomli sharh yozgan.5
Ubaydulloh ibn Mas’ud al-Mahbubiy (vafoti - 1346) “Toj ash-shari’a as-soniy” (“Ikkinchi shariat toji”) nomi bilan tanilgan va “Sharh ul-viqoya”, “An-nihoya muxtasar ul-viqoya” nomli mashhur kitoblar yozib qoldirgan. Mirxondning otasi Sayyid Burxonuddin Xovandshoh ham o‘z davrining bilimdon kishilaridan bo‘lib, Temuriylar hukmronligi davrida Balxga kelib qolgan va o‘sha yerda vafot etgan. Otasi O‘rta Osiyo sayyidlaridan edi. Otasi vafot etganda u juda yosh bo‘lgan shu sababdan otasi vafotidan so‘ng ko‘p qiyinchiliklarni boshdan kechiradi.
Mirxond yozgan asarning to‘liq nomi “Ravzat us-safo fi siyrat ul-anbiyo val-muluk val-xulafo” (“روضة الصفاء في سيرة الانبياء والملوك والخلفا”, “Payg‘ambarlar, podshohlar va xalifalarning tarjimai holi haqida soflik bog‘i”) bo‘lib, undan dunyoning yaratilishidan to 1523-yilga qadar Markaziy Osiyo, Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlarida bo‘lib o‘tgan ijtimoiy-siyosiy voqealar keng bayon etilgan. “Ravzat us-safo” muqaddima, yettita jild, xotima va geografik qo‘shimchadan tashkil topgan. Mazkur asarning jildlari quyidagi davrlarga bo‘lingan:
1) Dunyoning yaratilishidan to Sosoniy Yazdigard III (632—651) davrigacha o‘tgan tarixiy voqealar;
2) Payg‘ambar Muhammad s.a.v. va birinchi to‘rt xalifa davrida bo‘lib o‘tgan voqealar;
3) O‘n ikki imom tarixi; Umaviya va Abbosiya xalifalari;
4) Abbosiylar bilan zamondosh bo‘lgan sulolalar (asosan Eron, Markaziy Osiyo va Hindistonda);
5) Mo‘g‘ullar, Chingizxon, uning avlodlari, Eron va ba’zi qo‘shni mamlakatlarda mo‘g‘ullar hamda ulardan keyin Amir Temur davrigacha mavjud bo‘lgan sulolalar;
6) Amir Temur va uning zamonidan to Sulton Abu Sa’id o‘limigacha (1469) bo‘lib o‘tgan voqealar;
7) Xondamir ushbu jildni ikki qismga bo‘ladi. Biri Sulton Husayn Boyqaro va uning farzandlari, Shayboniyxonning tarixi (1523 yilgacha), ikkinchi qismini xotima tarzida yozadi6.
Tadqiqotning II bobi “Ravzat us-safo” asarida Sulton Husayn Boyqaro tarixiga oid ma’lumotlar tahlili deb nomlangan bo’lib, birinchi paragrafda Sulton Husayn Boyqaroning ilk siyosiy faoliyatiga oid ma’lumotlarning o‘ziga xos talqini, ikkinchi paragrafda Sulton Husayn Boyqaroning hukmronligi davrida Xurosondagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar yoritib berilgan.
Temuriylar hukmdori Abu Said Sulton7 1469 yilda Oqqo‘yunli hukmdori Uzun Hasan bilan olib borgan kurashda jon berdi8. Oʻgʻillarini ham koʻp viloyatlarga bosh qoʻydi. Sulton Ahmad Mirzo Samarqandda; Hirotda Sulton Xalil Mirzo; Abu Bakr Mirzo Badaxshonda; Farg‘onada Umarshayx Mirzo; Kobulda Ulug‘bek Mirzo; Qandahor va Garmserda Murod Mirzo; Astarobodda Sulton Mahmud mirzo hukmron edi. Abu Said Sultonning o‘g‘illari Sulton Ahmad, Sulton Mahmud va Umarshayx Mirzo otasining yordami bilan mo‘g‘ullarga “xon” bo‘lgan Yunusxonning kuyovlaridir. Bu orada Umarshayxning, shohlardan biri bo‘lgan Husayn Bayqaro, Abu Said bilan oldingi kurashidan keyin Dashti Qipchoqqa chekindi. Shohruh shohidan Yodgor Muhammad Mirzo Uzun Hasan bilan birga edi. Abu Said vafot etgach, uning o‘g‘illari davlat birligini saqlash va otasining qasosini olish uchun hech qanday harakat qilmadilar. Abu Said Xon vafoti bilan ularga meros qolgan davlat birligini saqlab qolish g‘oyasi yo‘qoldi yoki asosiy maqsad bo‘lishdan to‘xtadi9.
Sulton Abu Said bilan turli kurashlar olib borgan Husayin Bayqaro, oʻlimidan xabar topgan Dashti Qipchoqdan kelib, Obivard, Marv, Nishopur va Mashhadga yoʻl oladi. Husayn Boyqaroning yigitlari Qorabog‘dan kelayotgan Abu Said o‘g‘li Sulton Mahmud mirzoni mag‘lub etadi. Sulton Mahmud mirzo bu mag‘lubiyatdan keyin Hirotga qochadi. Bu yerda shahzoda otasi Sulton Abu Saidning vafotidan xabar topdi va bu yerdagilarning ko‘pchiligi Bayqaroni qo‘llab-quvvatlagani haqidagi xabarni oldi. Mahmud Mirzo Andxo‘yda bo‘lgan ukasi Sulton Ahmad Mirzo huzuriga bordi10.
Hirotdagi vaziyatni ukasiga aytib berganidan so‘ng, ikki aka-uka Xurosonni tark etishdi. Ular Jayhunga, so‘ng Samarqandga qarab yo‘l oldilar11. Husayn Boyqaroning hamrohlari 1469-yil 22-martda Pavlika tog‘ining shimoliga yetib kelganlarida Hirotning sayyidlari va zodagonlari Boyqaroni qarshi oldilar. Bayqaro qarorgohi Taxt-i Hoji Bekka yetib borgach, 24-mart, juma kuni Hirotdagi masjidda Sulton Husayn nomidan xutba o‘qildi. Sulton Husayn Taxt-i Hoji Bekdan Bog‘i Zog‘onga yo‘l oldi va temuriylar taxtiga o‘tirdi12. Uning hukmronligi davrida Bayqaro Xurosonni, Xurosonning g‘arbiy va janubiy hududlarini hamda Xorazm viloyatini Hirotda ushlab turishga harakat qildi13. Hirotga qaytgan Husayn Bayqaro qishni yangi qurilgan Bog‘i Safidda o‘tkazdi. Ayni paytda, Yor Ali Turkman va Ozarbayjon amirlarining yetakchi nomlaridan Muhammad Ali Shokirning oʻgʻli Bayram Turkman Uzun Hasan Bek xizmatini tark etgan ming jangchi va Qoraqoʻyunli hukmdori Chihonshohning oʻgʻli Mirza Ibrohim bilan Xuroson tomon yoʻl oldilar. Ular Bayqaroning ishxonasiga yetib kelishganda, ularni yaxshi kutib olishdi. Qochqinlar kelganidan keyin Uzun Hasan o‘z yigitlaridan biri G‘ozi Alini maktub bilan Bayqaroga jo‘natadi. Maktubda “Sizning qudratli ajdodlaringiz bilan olijanob ajdodlarimiz o‘rtasida azaldan do‘stona munosabatlar bo‘lib kelgan. Mirzo Jahonshohni muvaffaqiyatli daf qilganimizda, Mirzo Sulton Abu Said ajdodlari maqtoviga loyiq hujumga o‘tib, o‘z qo‘shinlarini Ozarbayjonga olib keldi. Biz mehribonlik bilan so‘ragan bo‘lsak ham, ish bermadi va u undan o‘ch oldi. Endi keksalarimizning do‘stligi saqlanib qolishi va saroyingizga panoh topgan Qoraqo‘yunli turkmanlarning bu yerga qaytarilishi istaydi.”14, deb yozilgan. Bayqaro o‘ziga panoh topgan qochqinlarni G‘ozi Aliga topshirmadi, elchi qilib yubordi15. Yodgor Mirzo Muhammad Chinaron urushidan keyin Damgan va Simnan tomonlariga yetib borgach, Uzun Hasanga Husayn Bayqaro bilan qilgan urushi haqida xabar yozib, yordam so‘radi. Uzun Hasan Bek qochqinlar borasida Bayqarodan kutgan javobni ololmagani uchun qarindoshlari amir Yusuf Bek va amir Shohsuvor Qoraqo‘yinlining oʻgʻli Amir Shoh Mansur va ikki ming otliq askarini Yodgorga yordamga yuboradi16. Urushga tayyorgarlik ko‘rish uchun Yodgor Muhammad Xurosonga qaytib keldi va u erda xalqni quvg‘in qildi. Bu orada Yodgorning bir guruh nomdor kishilari urush uchun Qayindan Kirmonga yo‘l oladilar va bu yerda Uzun Hasan bekning o‘g‘li Zaynalbekka bay’at qiladilar, u Ko‘histonni zabt etish uchun ularga ming otliq qo‘shin yuboradi. Yodgorning yigitlari amir Shayx Zohidga to‘satdan hujum qilib, uni o‘ldirishdi17. Bu xabar Hirotda eshitilgach, amir Ayyub Shayx Jaloyir, Na’mat Xorazmiy kabi amirlar Husayn Bayqarodan chiqib, Mirzo Yodgor Muhammad qarorgohiga panoh topdilar. Ularning uni tashlab ketishlariga Sulton parvo ham qilmadi. Bayqaro amir Abdul Xoliq Bayram Turkman va Yor Ali Turkmanni Yodgor Muhammad atrofidagilarga hujum qilish uchun yubordi. Mashhadga yetib kelganlarida, Yodgor Muhammadning Nishopurga zarar yetkazgan amirlaridan bir qismi qochib, Isfaradagi Yodigorning qarorgohiga qo‘shiladi. Yodgorning bir guruh askarlari Rodgon yaylovida Sulton askarlariga hujum qiladilar, Yodgor Muhammad Sabzavorga kelib, uni egallaydi. Sulton Husayn bu xabarni eshitgach, chora ko‘rmasa, Yodgorliklar masalasi hal bo‘lmasligini tushundi18.
Temuriylar Markaziy Osiyoning juda katta hududida uzoq yillar hukmronlik qilgani ma’lum, va tabiiyki, bu saltanat vakillari ilm-fan, madaniyat, san’at va adabiyotning nafaqat o‘zlari nash’u namo topgan hududda, balki boshqa hududlarda ham taraqqiy etishiga salmoqli hissa qo‘shgan. Xususan, Sulton Husayn Boyqaro hukmronligi davrida (1469-1506-yillar) bevosita uning rahnamoligi va xomiyligida Hirot va uning atrof-jonibida madaniyat va san’at rivoj topdi, adabiyot yangi ko‘tarilish – Renessans davriga o‘sib o‘tgan. Bu shundan dalolat qiladiki, Sulton Husayn Boyqaroning o‘zi ilm-u ma’rifatning qo‘llab-quvvatlovchi rahnamo hamda adabiyot va san’atning iqtidorli vakili, shuningdek, tom ma’nodagi homiysi ham edi. U madaniyat va san’atning turli jabhalarini jonlantirishga, targ‘ib etishga harakat qilgan. Hirotda birinchi galda adabiyot vakillari – shoirlar, shuningdek rassomlar, musiqashunoslar, olimlar ijod qilishi uchun juda yaxshi muhitni yaratib bergan. Husayn Bayqaroning hukumronlik davri haqida biz ayniqsa Mir Muhammad ibn Sayyid Burhoniddin Xovandshoh ibn Kamoliddin Mahmud al-Balxiy - Mirxond (1433 – 1498) ning “Ravzat us-safo fi siyrat ul-anbiyo val-muluk val-xulafo” (روضة الصفاء في سيرة الانبياء والملوك والخلفا”, “Payg‘ambarlar, podshohlar va xalifalarning tarjimai holi haqida soflik bog‘i”) asarining 7-bobida hukmdor haqida muhim tarixiy ma’lumotlarni olamiz. Mirxondning otasi Sayyid Burhoniddin Xovandshoh ham zamonasining bilimdon kishilaridan bo‘lib, Temuriylar hukmronligi davrida Buxorodan Balxga kelib qolgan.
Bu davr haqida Davlatshoh Samarqandiy bunday yozadi: “Qayerga quloq solmang shoirlarning pichirlashi eshitiladi, qayerga qaramang nafislik, nazokatlik ko‘rinadi”.19 Yana Davlatshoh Samarqandiyning so‘zlari bilan aytganda, Hirot bu davrda olimlar va mashhur shoirlar, tarixchi va tilshunoslar, adabiyotshunos va tasavvufshunoslar, musavviru san’atkorlar yig‘iladigan maskanga aylangan. Husayn Boyqaro bu sohalarning raiyatning g‘arib va kambag‘allari qatori, zikr qilingan sohalarning vakillari tirikchiligidan ham muntazam xabardor bo‘lib turgan va ularga muntazam ravishda moddiy ko‘mak berib turgan.20 Som Mirzo Sulton Husayn Boyqaro va uning hukmronlik davri haqida to‘lqinlanib, obrazli tilda shunday yozadi: ,,Sulton Husayn Boyqaro adolatli va ra’iyyatparvar shoh edi va uning hukmronlik kunlari bahor fasliga, Xurramga o‘xshar edi. Uning saltanatida o‘n ikki ming ulamo faoliyat olib borardi”.21
Tadqiqotning III bobi “Sulton Husayn Boyqaroning Movarounnahr va Badaxshon hukmdorlari bilan olib borgan aloqalari va davlat boshqaruvi tarixi” deb nomlanib, birinchi paragrafda Sulton Husayn Boyqaroning Movarounnahr va Badaxshon hukmdorlari bilan olib borgan siyosiy va diplomatik aloqalari, ikkinchi paragrafda esa Sulton Husayn Boyqaroning saltanatida davlat boshqaruviga oid ma’lumotlar tahlil etilgan.
Sulton Abu Said Astarobod maʼmuriyatini uchinchi oʻgʻli Sulton Mahmud mirzoga topshirdi. Mahmud Mirzo otasi Ozarbayjonda Uzun Hasan bilan kurashda vafot etgach, Xurosonga keladi. Sulton Mahmud Chom atrofida amir Vali bey bilan kurashda yengilib, Hirotga boradi22. Ammo Sulton Husayn Hirot tomon ketayotganini bilgach, bu yerdan chiqib ketdi23. Sulton Mahmud mirzoning Xurosonga yaqinlashayotganidan xabar topgan viloyat ahli ham uning huzuridan bezovta bo‘ldi. U akasi Sulton Ahmad Mirzo bilan Samarqandga qaytib keldi. Mahmud Mirzo bir necha oydan keyin Ahmad Mustak, Sayyid Bedir, Husravshoh va boshqa bir qancha shaxslar bilan Hisorga boradi. Oʻsha kundan boshlab Mahmud mirzo Koʻhka va Kuhten togʻlarining janubidagi Termiz, Chagʻanyon, Hisor, Xutlan, Qunduz, Baglon va Badaxshonni24 oʻz boshqaruviga oldi. Otasidan meros qolgan Astarobod uning qo‘lidan chiqib ketdi25.
Mirzo Yodgor Muhammad Xurosonga yurgach, Sulton Mahmud mirzo ham Balxga kelib, uni qamal qildi. Sulton Husayn nomidan mintaqa boshqaruvini o‘z qo‘liga olgan Amir Mo‘g‘ul va Sulton Ali Kichkina qal’a darvozasini mustahkamlab, Sulton Mahmud Mirzo askarlariga javob qaytardi26. Sulton Mahmud Mirzo Balxni qamal qilganda, uning yigitlaridan Ahmad Mustak Sulton Mahmudni tark etib, Sulton Husaynning safiga qo‘shiladi. Sulton Husaynning Balxdagi qo‘mondonlaridan Sulton Ali Kichkina Sulton Mahmud tomoniga o‘tdi. Sulton Ali Kichkina Sulton Mahmud askarlariga Akashe darvozasini ochib, Balxni zabt etish imkonini berdi. Yodgor Otaka Balxni tark etgach, Sulton Husayn tarafini olishga qaror qildi. U moʻgʻul amiri bilan Marvga borib, Boyqaro atrofidagilarga qoʻshildi27. Sulton Mahmud mirzoning buyrugʻi katta harbiy qism bilan Murg‘ob atrofiga yetib bordi va u yerda qishlab yurgan amir Pir Muhammad Arlat, amir Muzaffar Barlos va amir Karimdodni yubordi. Amir Pir Muhammad og‘ir yaralangan, amir Karimdod esa asirga olingan. Bu voqeadan xabardor boʻlgan Badaxshon Sulton Mahmudga qarshi jang qilish uchun Murg‘ob tomon harakat qildi28. Sulton Husayn qoʻshini dushman tomon yurib, Chekman manziliga keldi. Shundan so‘ng Badaxshon Olmas tomon yo‘l oldi va u yerda askarlariga qurol-aslahalarini kiyishni buyurdi va Andxo‘y tomon yo‘l oldi29.
Buyuk Tangri ayrim ulugʻ sultonlarga baxshida qilgan goʻzal xislat va chiroyli suvratlar nasabning eng oliy neʼmatidirki, makorim axloqqa lozim va yaxshi odobga vojibdir. Shunga koʻra barcha millat va dinlarda ajam va arab ayoni nasabni sogʻlom, yaʼni nuqsonsiz saqlaganlar va ota-bobolari shon-shavkatidan faxrlanib, gʻurur hissini tuyganlar30.
Hech shubhasiz Mansur xoqon ham ota tomondan, ham ona tarafdan sohibqiron sultonlar sulolasining sarasi, kishvar oluvchi xoqonlar oilasining pokizasi edi. Chunki ul maqsadi hosil podshohning yoqimli atvorli, xoʻjasta alomatli otasi Sulton G‘iyosiddin Mansur bin Amirzoda Boyqaro bin Umarshayx Bahodir bin Amir Temur Guragondir31.
Sulton G‘iyosiddin Mansurning onasi Qutluq Sultonbegim edi. Qutluq Sultonbegimning otasi Elchikdoy qavmidan amirzoda Iskandar boʻlib, olti nasl orqali Chingizxonga ulanardi Qutluq Sultonbegimning onasi Amir Kayxusrav bin Hanzal Suvdun bin Bot Kelkoy bin Tumanaxonning qizi Bibi Fotima edi. Bibi Fotimaning onasi Kepakxon avlodidan boʻlmish Esan Temurxonning qizi Qutluqxonim edi. Qutluqxonimning onasi Sakina Xotun boʻlib, uni Bibi Toʻxti ham derlar edi. Bibi Toʻxti soliklar boshligʻi shayx Shamsiddin Muhammad Miskinning qizi edi. Ul janob esa shayx Abdulvohidning oʻgʻli, shayx Abdulvohid Xoja Abdulhodiyning oʻg‘lidir. Ul janob Allohga yaqin kishi Xoja Abdulloh Ansoriyning oʻrinbosari edi32.
Mansur xoqonning yaxshi yulduzli onasi Feruzabegimdir. Feruzabegim Amirzoda Sulton Husayn bin Amir Muhammadbek bin Amir Musoning qizi boʻlib, Amir Muso tanjit qavmidan edi. Amirzoda Sulton Husayn mahdi ulyo Oqobegim bint Amir Temur Guragonning oʻgʻli edi. Uluu bonu Feruzabegimning onasi Qutluq Sultonbegim Mirzo Mironshoh qizi edi. Qutluq Sultonbegimning onasi Oʻrun Sulton Suyurgatmishxon bin Donishmandchaxon bin Qayduxon bin Nurxon bin Ukday qoon edi33.
“Soʻz bokiralari yuzini pardozlovchi va yangiyu eski hikoyalar chehrasini bezovchi qalam Mansur xoqon haqida sochilib yotgan soʻz gavharlarini shunday namoyish etadiki, ul podshohlik tariqining soliki Ilohiy koʻrsatmalar dalili, Xudo tavfiqlari vakili boʻlib, saxiylik va ochiqqoʻllik osmonida…”34
Misra:
سخاوتمند به اندازه خورشید درخشان
شبیه ماه کامل است35
Misrada Temuriyzoda Husayn Bayqaroning saxiyligi va sahovatli hukmdorligini madh etib: “Porloq quyosh kabi saxovatga boy, Yaraqlagan yuzi go‘yo to‘lin oy” deb tariflangan.
Davlati ayyomining bahori xuddi bahor faslidagiday gurkiragan, saltanati yashnashi fursatidagi yangligʻ gʻamdan yiroq, adolat va ehsoni buluti tomchilari mamlakat gulshanini jannatdek salsabil36 suvidan serob etgan, fazlu mehribonligi gulzori nasimi iqboli niholini Tubidek37 kavsar suvi tomchilaridan yamyashil va quyuq soyali qilgan. Yaxshi axloqi tarovatlaridan omonlik dimogʻi muattar, maqtovli odobi shabadalaridan maqsadi hosillik bogʻi gullagan edi.
Shijoat maydonidagi botirligi oʻz yetukligi bilan Rustamning ruhini uyaltirar, jang va qilich solish payti olishuv va qon oqizish kuchi bilan Isfandiyor quvvatli shijoatli dushman poydevorini qoʻporardi. Bir necha man ogʻirlikdagi gurzisi zarbidan yettinchi osmon larzaga kelar, oʻqining paykoni uchi vahimasidan kechasi Mirrix osudalik toʻshagida tinch yota olmas, suvdek yarkirovchi shamshiri toʻqnashuv dengizida doimo ganim yelkasigacha suzib borar, qon oqizuvchi nayzasi savash sahrosida dushmanlar hayoti xirmonini oʻtda kuydirardi38.
Quvonchu oʻyin-kulgi bazmi jannatdagi kabi hamisha hur yuzli yoshlar bilan bezangan, ishratu sevinch majlisi Eram gulistoni singari boʻlib, ozor beruvchi tikan zaxmidan tozalangan edi. Saltanat taxtida oʻtirgan chogʻi adolat talablarini bajarib, zulm va zoʻravonlik ahli vujudi naqshini siyosat qilichi bilan borliq sahifasidan oʻchirardi39.
Kamtarlik borasida paygʻambar sunnatlariga ergashib “hech shak-shubha yoʻqki, men ham sizlar kabi bir odamdirman”40 mazmuni boʻyicha oʻzini xalifa oshiyonlik dargoh mulozimlari bilan bir xil sanardi.
XULOSA
Xulosa qiladigan bo‘lsak, Mirxond temuriylar davrida ijod etgan tarixchilar ichida o‘z o‘rniga ega tarixchi bo‘lib, u yozib qoldirgan asar uning asosidir. Mirxond asarni yaratishda qirqta muallif, ya’ni arab tilida jod etgan o‘n sakkizta, fors tilida ijod etgan yigirma ikkita olim ijodiga murojaat qilgan. Shak-shubhasiz, bu asar zamonaviy tadqiqot darajasida yaratilingan tarixiy yodgorlikdir. “Ravzat us-safo” asariga undan keyingi davrlarga yashagan tarixchilar murojaat qilib, undan istefoda etgani ham buning yorqin isbotidir. Asar nafaqat Markaziy Osiyo xalqlari tarixi, balki ayni paytda Markaziy Osiyo tarixi bilan bog‘liq bo‘lgan sharqning mashhur sulolar tarixni o‘rganishda ham manba bo‘lib xizmat qiladi. Shu sababli asar turli sharq va g‘arb tillariga tarjima qilinganligini yuqorida ta’kidlab o‘tdik. Asarning biz murojaat etgan yettinchi jildi original qismi bo‘lib, muallif yashagan davrni tasvirlaganligi bilan ahamiyatlidir. Tadqiqotchilar asarning ma’lum bir qismiga murojaat etgan holda tadqiqot olib borishgan va shu qismini tarjima qilishgan. Asarning to‘liq tarjimasi mavjud emas. Asar bu jihatdan kelgusida o‘z tadqiqotchilarini kutmoqda.
Husayn Bayqaroning boshqa temuriy shaxzodalar bilan aloqalari dastlab biruncha yaxshi bo‘lgan, ammo keyinchalik taxt uchun kurashlarda davlat yaxlitligini tiklash uchun boshqa qarindoshlari bilan urush darajasigacha bordi va xattoki qatl etilish holatlari ham yuz berdi. Lekin Husayn Bayqaroning asosiy maqsadi bobosi Amir Temur davlatini tiklash edi. Bunga ushbu davr muhiti to‘liq tiklashga imkon bermasdi, shuning uchun u Xuroson bilan cheklanishga majbur bo‘ldi. Davlatni boshqaruvida tarixchi Turg‘un Fayziyеv xulosalariga qaraganda, Husayn Boyqaro davrida: “...Mamlakatda adolat barqaror bo‘lib, Xuroson fuqarosi birmuncha osoyishta va farovon hayot kechirgan. Ayniqsa, Alisher Navoiyning sa’y-harakatlari natijasi o‘laroq mamlakatda yirik suv inshootlari, ma’muriy va madaniy qurilishlar, madrasalar, masjid, karvonsaroy, rabot, ko‘prik va shu kabi qurilish ishlari kеng ko‘lamda olib borilgan. Ilm-ma’rifat gullab-yashnagan”.
Husayn Boyqaro hukmronligi davrida Xuroson Sharqning eng yirik siyosiy va iqtisodiy mavqеyi yuqori bo‘lgan davlatlaridan biriga aylanadi. Boyqaro Mirzo davlati Amudaryoning janubiy tomonida joylashgan edi. Uning tasarrufiga Xuroson, Xorazm, Sharqiy va Shimoliy Eron hududlari kirardi. Husayn Boyqaro 38 yil hukmronlik qiladi. Ana shu davrda ko‘z o‘ngimizda ikki xil Husayn Boyqaro gavdalanadi. Birinchi Husayn Boyqaro jasoratli, mard, odil va tadbirkor saltanat sohibidir. Uning rahbarligida mamlakat hududi ichki va tashqi dushmanlardan tozalanadi, siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan qudratli davlat barpo etiladi. Ikkinchi Husayn Boyqaro saltanatni boshqarish va idora qilishda boqibеg‘am,
maishatparast, kayf-u safoga mukkasidan kеtgan hukmdordir.
Husayn Boyqaro taxtga o‘tirgach, o‘z qaramog‘idagi barcha viloyat va tumanlarda ma’muriy boshliqlarning hammasini yangilaydi, qozilik va dodhohlik lavozimlariga odil va fozil kishilarni qo‘yadi, masjid, madrasalarni yеtuk va o‘qimishli ulamo-yu fuzalolar ixtiyoriga beradi va ulardan mamlakatda tartib, adolat o‘rnatishda yordam berishni so‘raydi. Tartib-intizomni buzgan va adolatsizlik qilgan kishilarni kim bo‘lishidan qat’i nazar qattiq jazolaydi. Bu borada u hatto o‘z o‘g‘lini ham ayamaydi.
Shunday bir paytda Xuroson shaharlari, xususan, Hirotda Sulton Husayn va uning donishmand do‘sti Alisher Navoiy ta’sirida ma’naviy-madaniy hayot bir muncha yuksaldi. Xuroson ilm-fan, adabiyot va madaniyat markaziga aylandi, muhimi, osoyishtalik hukm surdi. To‘g‘ri, bu davrda qisman bo‘lsa-da Xurosonda shahzoda va amirlarning o‘zaro ziddiyatlari mavjud edi. Shuningdek, ayrim hududlarda Shayboniyxonning tajovuzkorligi ham boshlanayotgan edi.
Shuni alohida qayd etish lozimki, Shaybonixon Amir Temurdan so‘ng, uning saltanatida qariyb 40 yil davom etgan hukmronlikning oxirgi tayanchlarini deyarli tamoman zabt eta boshlagan bir davrlarda Husayn Boyqaro Xurosonda osoyishtalikni o‘rnata olgan va o‘ziga xos salohiyatga ega edi. Shuning uchun Shayboniyxon Boyqaroning o‘ziga qarshi qat’iy hujumga o‘tishidan hayiqar edi.
Ana shunday davr va sharoitda Sulton Husayn Boyqaro o‘z faoliyatida ijtimoiy foydali tadbirlarni amalga oshira oldi. Temuriylar va o‘z vorislari o‘rtasidagi ziddiyatlar mavjudligi hamda shayboniylar tahdidining kuchayib borishiga qaramay, mamlakatning ilm-ma’rifatini, ma’naviy madaniyatini va xo‘jalik hayotini Movarounnahrdagidan ancha yuksak darajaga ko‘tardi. Mamlakatda barqarorlik hamda birlikni saqlab, zamonasining tadbirkor va salohiyatli hukmdori sifatida tanildi. Bunda Alisher Navoiyning ta’siri va xizmatlari nihoyatda katta bo‘lgan.
Navoiyning ta’siri va ishtirokida Husayn Boyqaro mamlakatda obodonlashtirish ishlarini amalga oshirdi, savdo-sotiq munosabatlarini yo‘lga qo‘ydi. Tarix, til va adabiyot, san’at va hunarmandchilik sohalarining ravnaq topishiga imkoniyat yaratadi. Alisher Navoiy Husayn Boyqaro va uning hukmdorlik davri haqida o‘zining “Muhokamatul-lug‘atayn” asarida quyidagicha ta’rif beradi: “…Abdulg‘oziy Sulton Husayn Bahodurxon… jahonbonlik taxtida maqom tutti va kishvarisitonlig‘ masnadida orom topti – mulk silkiga amniyat gavharlarin chekti va jahon mazra’ida jamiyat donalarin ekti… va kalom xaylig‘a ravnaq va rivojlar dast berdi. Va har ilmda mufid ta’liflar va har fanda muntij tasniflar qildilar. …Qirq yilg‘a yaqindurkim, Xuroson mulkikim, fazlu kamol ahlig‘a olam mamolikining misri muazzami va savodi a’zamidur…”.
Husayn Boyqaro Navoiyni nihoyatda hurmat qilgan. Uning so‘zi, qimmatli maslahatlari va bevosita yordami bilan mamlakatdagi halokatli nizolarga xotima bergan. Xurosonda o‘ttiz yilcha davom etgan o‘zaro kelishmovchiliklarni bostirib, osoyishtalik o‘rnatishga erishgan. To‘g‘ri, bunda Husayn Boyqaroning o‘tkir aqli, teran zehni va qattiqqo‘lligi ham yordam bergan. Lekin undagi bunday xususiyatlarni ijobiy tomonga yo‘naltirishda Navoiyning dono maslahatlari muhim rol o‘ynagan.
Do'stlaringiz bilan baham: |