R. RAJABOV
tirik organizm kabi tu g ‘ilish, shakllanish v a o ‘lish fazasini boshdan ke-
chiradigan qator bir-biridan m ustaqil m adaniyatlardan iborat g ‘oyasini
y o ‘qlab chiqdi. U yevrosentrizm nazariyasiga qarshi chiqib, tushkunlik
fazasini boshdan kechirayotgan g‘arb jam iyati ham o ‘zidan oldin o ‘tgan
misr, antik va boshqa qator sivilizatsiyalar duch kelgan so'nishni boshdan
kechiradi deb tushuntirdi. M adaniyatning halokati m adaniyatdan sivili
zatsiyaga o ‘tish bilan tavsiflanadi. Shpengler konsepsiyasida «shakllana-
yotgan m adaniyat» shakllangan sivilizatsiyaga qaram a-qarshi q o ‘yiladi.
Qadim gi yunon m adaniyatining nihoyasi Qadim gi Rim sivilizatsiyasi
bo‘ladi. G 'arbiy Yevropa sivilizatsiyasi takrorlanm as va vaqt bo‘yicha
cheklangan noyob hodisa sifatida IX asrda tu g ‘iladi, XV-XV111 asrlarda
o ‘z yuksalishini boshdan kechiradi, X IX asrda sivilizatsiyaning qarishi
bilan u «so‘na» boshlaydi.
2.
L o kal sivilizatsiyalar. Ingliz tarixchisi Arnold Toynbi lokal sivili
zatsiyalar nazariyasini rivojlantirdi. U insoniyat tarixini qator bir-biridan
mustaqil lokal sivilizatsiyalarga ajratdi. Bu sivilizatsiyalar taraqqiyot-
ning bir xil ichki ko‘rinishiga ega. Sivilizatsiyalam ing paydo bo‘lishi,
rivojlanishi va tushkunligi tashqi ilohiy turtki va energiya, chaqiriq va
javob, ketish va qaytish omillari bilan tavsiflanadi. A. Toynbi lokal sivili-
zatsiyalam i turli xil m adaniy-tarixiy tuzum lar sifatida tushuntirib, ularga
evolyutsiya tipidagi dinam ik tuzilm a deb qaradi. Olim Y.B.Yakovets bu
atamani diniy va lokal sivilizatsiyalar tushunchalarida asoslab beradi. Ja
hon sivilizatsiyasi insoniyat tarixida ishlab chiqarishning texnologik va
iqtisodiy usullari, siyosiy va ijtimoiy m unosabatlam ing qurilishi; m a’na
viy takror ishlab chiqarish taraqqiyoti darajasi; insonning k o ‘nikm a va
manfaatlari, bilim lari, qobiliyatlari, ehtiyojlarining m a’lum darajasi bilan
tavsiflanadigan bosqichdir. Bu yerda yuqori uzoq m uddatli (k o ‘p asrli)
tarixiy sikl to‘g‘risida so ‘z boradi.
Lokal sivilizatsiyalar - umumiy taqdir bilan bog‘langan umumtarixiy
progressning ritm ida sinadigan va aks etadigan, b a’zida uning epitsen-
trida, ba’zida undan uzoqlashadigan alohida mamlakatlar, m am lakatlar
guruhi va etnoslam ing iqtisodiy-geografik, diniy, etnik, m adaniy-tarixiy
o ‘ziga xosliklarini ifodalaydi. H ar bir lokal sivilizatsiya o ‘ziga xosligi, ja
hon sivilizatsiyalari ritmi bilan u yoki bu darajada mos boMgan o ‘z ritm iga
ega. A. Toynbi lokal sivilizatsiyalar to ‘g ‘risida o ‘zining (1934-1961 -yil-
larda yozgan) «А study o f History» («Tarixni tushunish» «Постыжение
истории») asarida toMa tav sif beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |