Ravhan hamdamovich ayupov raqamli iqtisodiyot va elektron tijoratda yangi texnologiyalar o’quv qo’llanma

VISA, 
Master 
Card
kartalariorqalivabundantashqari
Webmoney, Qiwi, Perfect Money, 
Advcash, 
Payeer, 
Paypal
hamdaboshqaturdagielektronhamyonlarorqalisotibolishmumkin. 
Agardasiz 
2010 
yilda 
0,003 
kursbo’yicha 
100 
dollargabitkoinsotibolganbo’lsangiz, bugungikungakelibuningqiymati 153 
milliondollardanoshganbo’laredi. 
Biroqbitkoinyagonakriptovalyutaemas, 
xozirgivaqtdaundantashqariboshqabirqanchaturdagikriptovalyutalarhammavju
d. Quyidaularhaqidabirqanchaqiziqarli ma’lumotlarkeltiramiz. 
7.3. Elektron tijoratda blokcheyn texnologiyalari va smart kontraktlar 
Endiblokcheynlarningmohiyativaamaliy-iqtisodiyahamiyatihaqidahamyana 
birozto’xtalibo’tamiz. 
Ko’pincha 
“
Blokcheyn 
— 
ma’lumotlarnisaqlashuchuntaqsimlanganreyestr (ruyhat)
…” debtushuntiriladi. 
Ushbuizohnibirnechamartaeshitgan, 
biroqhechnarsanitushunmaganbo‘lishingizmumkin. 
Shuninguchunbuatamaningklassikma’nosinikeltiribo’tamiz:
Blokcheyn 
— bubir-
biribilaninternetorqalibog‘langanko‘plabkompyuterlardabirvaqtningo‘zidasaqlanuv

---

267 
chitaqsimlanganma’lumotlarbazasidir. 
Uningnegakerakliginimisolyordamidatushuntirishosonroq. 
AQShdagiakangizgabankjo‘natmalariorqali 
100 
dollaryubordingizdebtasavvurqiling. 
Jo‘natmashaklinito‘ldirganingizdanso‘ng, 
bankxodimishahsiyhisobingizdanpulniyechibolib, 
unihalqaroo‘tkazmalaruchunbankningyagonahisobigao‘tkazadi. 
Shundanso‘ng, 
boshqaxodimbupullarniagentbankninghisobigao‘tkazadi, 
uesa, 
o‘znavbatida, 
pullarniAQShgao‘tkazadi. 
Uyerdao‘tkazmangizaynanshutahlitakangizningshaxsiyhisobigatushadi. 
Jo‘natmadavomidahechkimxatogayo‘lqo‘ymaganbo‘lsa, uchkuno‘tibakangiz 97 
dollarnioladi 
(
barchabanklarningkomissionlariolinganidanso‘ng, 
albatta
). 
Biroqengqo‘rqinchlisi, shuuchkunichidanasiz, vanasizningakangiz, qolaversa, 
bankirlardanhechbiriaynivaqtdapullaringizqayerdaekanliginivaularninghisobinikim
yuritayotganliginibilmaydi. 
Serverningkutilmagandabuzilibqolishi, 
bankxodimininginsofsizligiyokixakerlikhujumiuzoqsurishtiruvlarningboshlanishig
asababbo‘lishimumkin. Axir bu kabi hodisalar hisobingizdagi pullar bilan ham 
sodir bo‘lishi mumkin-ku. Demak, siz har kuni tizimga umid qilasiz va 
bankingizga ishonasiz, bu esa o’ziga hos bir muammo. Hozirda blokcheynlar 
asosan kriptovalyuta jo‘natmalari uchun foydalanilmoqda. Biroq shu bilan bir 
vaqtda u turli tashkilotlarning turli-tuman maqsadlarini amalga oshirish uchun ham 
faol joriy etilmoqda. Blokcheynning afzalligi uning shaffof, tezkor, soddaligi va 
qiymatida. Siz kriptovalyuta yoki biror-bir ma’lumotni blokcheyn orqali jo‘natgan 
bo‘lsangiz, 
bunday 
jo‘natma 
haqida 
ma’lumotni 
o‘zgartirish 
yoki 
qalbakilashtirishning umuman imkoni yo‘q. Chunki bu jarayon butun dunyo 
bo‘yicha yuz minglab kompyuterlar tomonidan tasdiqlanadi. Aynan ushbu 
kompyuterlarda ushbu ma’lumotning ko‘plab nusxalari saqlanadi — ular bilan 
istalgan foydalanuvchi istalgan vaqtda tanishishi mumkin. Jo‘natma jarayoni 
markazlashmagan holda bor-yo‘g‘i bir necha daqiqa vaqt oladi va bank 
jo‘natmasidan bir necha o‘n marta arzondir. Agar siz pullarni yoki qandaydir 
ma’lumotni blokcheynda saqlasangiz, ushbu qaydlar hech qachon yo‘qolib 

---

268 
ketmaydi yoki soxtalashtirilmaydi. Bozorning istalgan ishtirokchisi istalgan 
daqiqada moliyaviy ahvolingizga ishonch hosil qilishi mumkin. Blokchenda hech 
qanday uchinchi tomon yoki vositachi ishtirokisiz, to‘liq shaffoflik va hisoblar 
aniqligining matematik kafolati ta’minlab beriladi. 
O’zbekiston Respublikasida blokcheyn bilan ishlashga Toshkent shahrida 
joylashgan «