Rashidova maxbuba raximovnaning samarqand shahar maydonlarining arxitekturaviy -dizayn yechimlarini tadqiq etish

II bob bo’yicha xulosa.
1.Maydon-ochiq, me'moriy jihatdan tartibga keltirilgan, atrofi bino, inshootlar yoki daraxtlar bilan to’silgan keng sath. To’rtburchakli, doirasimon, tuxumsimon (oval) va boshqa shakllarda yopiq yoki ochiq holda bo'ladi. O'tmishda Ossuriya, Bobil, qad. Misrdagi saroy va ibodatxonalar majmuasi tarkibida dabdabali hovli — maydonlar bo’lgan.
2. Shaharning arxitektura-rejalashtirishni tashkil etish darajasini uchta asosiy parameter bilan aniqlash mumkin:
-shahar tarkibi (ko’chalar tarkibi)
-shahar silueti (asosiy kuzatuv nuqtalaridan tashkil topgan binolar silueti)
-asosiy shahar maydoni (butun shaharning kompozitsion markazi sifatida)
3. Maydonlar ularning maqsadlariga qarab bir necha turlarga bo’linadi.
Asosiy maydonlar-jamoat binolariga boriladigan piyoda yo'llar, namoyishlar o'tkazilishi uchun mo'ljallanadi; unda transport harakati bo'lmasligi kerak. Jamoat binolari va inshootlari oldidagi maydon-bu binolarga avtomobil to'xtash joylariga ommaviy yo'lovchi transportlarining to'xtash joylariga borish uchun.
Transport maydonlari –yondashgan ko'chalarga transport oqimlari taqsimlanadi. Ommaviy tashrif markazlarining joylashuvi kerak emas.
Vokzal oldi maydonlari-tashqi transport inshootlariga, avtomobil to'xtash joylariga, yo'lovchi transportlari bekatlariga kirish hamda transport va piyodalar oqimlarini tashkil etish va ajratish uchun.
Zavod oldi maydonlari –kirish joylariga, to'xtash joylari va bekatlarga kelish uchun.
Bozor va savdo markazlari yaqinidagi maydonlar-kirish joylariga,bekat va to'xtash joylariga kelish uchun.
Shahar maydoni shahar muhitini loyihalashda alohida e’tibor qaratiladigan muhim obyekt bo’lishi kerak.
III BOB.
SAMARQAND SHAHRI MAYDONLARINING ARXITEKTURAVIY VA BADIIY KOMPOZITSIYAVIY SHAKLLANISHIDAGI ZAMONAVIY TENDENSIYALAR
3.1. Shahar maydonlarining harakter xususiyatlari
Shahar muhitining ochiq me’moriy maydonlari zamonaviy shaharlarning eng muhim tarkibiy elementlari hisoblanadi. Shaharning individual estetik qiyofasini ochib berish uchun tarixiy va zamonaviy noyob jamoat, turar-joy va sanoat binolariga ega bo’lishi yetarli emas. Piyoda uchun binolar o’ziga xos sahna orqasi. Ko’cha va maydonlar shahar hayotining haqiqiy sahnasi bo’lib, u yerda turli tadbirlar o’tkaziladi. Lekin ular bir-biridan bir qancha jihatlari bilan farqlanadi. Ko’chalar ko’proq harakatni tavsiflaydi, ular aslida, dinamik shahar muhitidir. Maydonlar, transport va ko’prikli maydonlar bundan mustasno, atrof-muhitning static holatini tavsiflaydi. Shaharning qayeriga bormaylik, yo’limizni vaqti-vaqti bilan maydonlar to’xtatib turadi. Ular shahar muhitiga jonlanish va xilma-xillikni olib keladi . Piyoda yo’lning bir qismini tugatganiniva keying qismini boshlaganini his qiladi. Shahar maydoni-bu ochiq me’moriy makon, shahar qiyofasini tashkil etuvchi shahar muhitining yaxlit idrok etilgan qismi. Shaharning yaxlit qiyofasi uning harakat jarayonida olingan, odatda, maydonlarda joylashgan yirik shaharsozlik ansambllari haqidagi g’oyalarning birlashuvidan kelib chiqadi. Ko’pgina markaziy maydonlar yuz yildan ortiq mavjud bo’lgan shaharlarning paydo bo’lishi va evolyutsion rivojlanish tarixini aks ettiradi.
Shahar qurilishi jarayonida tarixiy maydonlar bilan bir qatorda zamonaviy maydonlar ham paydo bo’di. Ular turli funksional maqsadlarga ega va juda tez-tez bir nechta funksiyalarni birlashtiradi-biznes, chakana savdo, dam olish, me’morial va boshqalar. Har qanday maydon makonning barcha kosmik rejalashtirish komponentlari o’rtasida hissiy va estetik munosabatlarni o’rnatadigan va insonga ta’sir qiluvchi ma’lum bir kompozitsion tuzilishga ega. Shahar maydonlarining kompozitsion tuzilishi ularning obyekt -fazoviy belgilash usullari bilan yaratiladi. Maydonlarning asosiy strukturasini tashkil etuvchi elementlari turar-joy, jamoat va sanoat binolari, san’at va hunarmandchilik elementlari, landshaft va yorug’lik va rangli dizayn vositalari va boshqalardir. Dunyoda shaharlarni rejalashtirish nihoyatda xilma-xil bo’lganligi sababli, o’xshash maydonlar yo’q. Ammo ularning shakllanishining umumiy usullarini sivilizatsiya rivojlanishining turli davrlarida kuzatish mumkin.
Shahar maydonlari 14-17-asrlarda uyg’onish va barokko davrida rivojlangan. Bu davrda shaharsozlikning asosiy obyekti maydonlar bo’lgan. 15-asr va ayniqsa 16-asrda savdo maydonlari bilan bir qatorda jamoat maydonlari paydo bo’ldi. Bu maydonlar shaharning asosiy maydonlariga aylanadi. Ular obodonlashtirilib, favvoralar, haykallar bilan bezatilgan. Bayram tantanalari, davlat hujjatlarini e’lon qilish maskani bo’lib xizmat qilmoqda.
16-asrning oxiridan boshlab maydonlarning jamoat maqsadi yo’qola boshladi va buning natijasida shahar maydonlarining yangi turi dekorativmaydon paydo bo’ldi. Biroq dekorativ maydonlar faqat barokko davrida ishlab chiqilgan. Antik dizaynlarning ta’siri ostida uyg’onish davridagi maydonlar to’g’ri rejaga ega edi. Tomonlar nisbati 4:5,2:3 yoki 1:2 bo’lgan to’rtburchak maydonning harakterli rejasiga aylandi.16-asrning oxirigacha haykal ommaviy yurishlar va tomoshalarga halaqit bermaslik uchun maydon markazidan tashqarida joylashgan edi. 17-asrda maydonlar amaliy maqsadlarda emas, balki shaharni bezash uchun yaratilgan. Ko’pincha maydon o’rtasida yodgorlik o’rnatildi. Uyg’onish davri maydonlaridan farqli o’laroq, barokko maydonlari murakkab va ba’zan ishlab chiqilgan rejaga ega edi. 17-asrda amalga oshirilgan maydonlarning aksariyati yopiq shakllarda talqin qilingan. Biroq vaqt o’tishi bilan maydonlar shahar muhiti, ko’chalar bilan bog’lana boshlaydi.
Maydonlar qurish amaliyotidan 19-asr boshlariga kelib, umumiy nazariy qoidalar ishlab chiqildi, ularning mohiyati quyidagilardan iborat:
-maydonlarni maqsadiga ko’ra tasniflash ;
-shahar hududidagi maydonlarning hajmi va joylashishini hududning maqsadiga muvofiq belgilash;
-umumiy maqsadli binoning asosiy maydonlariga e’tibor qaratgan holda, bir xil binolar bilan maydonlar qurish;
-maydonning makonini, uning rivojlanishini, shuningdek unga tutash ko’chalarni yagona badiiy yaxlitlik, ansambl sifatida talqin qilish.
18-asr oxiri va 19-asr boshlari maydonlarining o’lchamlari deyarli har doim katta bo’lgan. 2-3 gektar maydonlar hatto kichik shaharchalarda ham topilgan bo’lsa-da, xuddi kimsasiz taassurot qoldirdi.
Shahar maydonlari sivilizatsiya rivojlanishining dastlabki bosqichlarida paydo bo’lgan va dastlab bir funksiyali bo’lgan, chunki ular diniy va tijorat vazifalarini bajargan. Shaharlarning barqaror rivojlanishi jarayonida ularning funksional maqsadi yanada xilma-xil bo’ldi. 19-asrning oxiriga kelib, ko’plab tarixiy maydonlar ko’p funksiyali bo’ldi. Ular quyidagi funksiyalarni bajaradi: diniy, ma’muriy, biznes, savdo, dekorativ, ko’ngilochar va boshqalar. Ularning me’moriy va badiiy shakllanish usullari me’moriy me’moriy uslublarning o’zgarishiga mos ravishda o’zgargan. Ular har xil shakldagi rejaga ega-to’rtburchaklar, kvadrat, doira, trapetsiyasimon, uchburchak yoki tartibsiz murakkab shakl. Tarixiy shahar maydonlari yopiq, yarim yopiq va ochiq kompozitsion tuzilishga ega. Maydonning o’lchamlari uni chegaralagan binolarning balandligi bilan aniqlangan. Ta’kidlash joizki, tarixiy maydonlar an’anaga ko’ra ko’pchilikni to’plagan. Bu ehtiyoj bugungi kunda ham yo’qolgan emas. Bugun maydonlarda odamlarning muloqot qilish imkoniyatlari bundan yuz yil avval yarmarkalar, yurishlar, xalq sayillari, farmonlar e’lon qilinadigan joylar bo’lgan vaqtga qaraganda ancha kam.
Muloqot zamonaviy maydonlarga xos bo’lgan funksiyalardan biridir. Ammo, umuman olganda, barcha tarixiy maydonlar yuqori me’moriy va badiiy salohiyatga ega bo’lib, shaharning yorqin individual ba noyob qiyofasini shakllantiradi.
Tarixiy maydonlarning ochiq me’moriy maydonlarini shakllantirishni takomillashtirish konsepsiyasini ishlab chiqish zarur, uning asosiy vazifasi shaharning yaxlitligini, stilistik birligini va rivojlanish ko’lamini buzmagan holda uning me’moriy-badiiy qiyofasini saqlab qolish va takomillashtirish hamda ijtimoiy rivojlanish darajasini oshirishdan iborat [21].
Maydonlar har qanday shaharni rejalashtirish tuzilmasi va shahar muhitining asosiy va eng barqaror elementlaridan biri bo'lib, u noyob yoki tarixiy binolar singari uning individual, unutilmas va takrorlanmas qiyofasini belgilaydi. Asosan, maydonlar shahar tuzilishida savdo bilan bog'liq ko'chalar chorrahalarida yoki shahar ko'chalari chorrahalarida paydo bo'lgan. Bino balandligining maydonning kengligi va uzunligiga eng yaxshi nisbati mos ravishda 1: 3 va 1: 9 qabul qilinadi. Odatda ular maydon kengligining uzunligiga nisbatini 1: 3 dan 1: 1 gacha qabul qiladilar va 1: 1,5 eng yaxshi deb hisoblanadi [22].
Mo’g’ullargacha bo’lgan davrda asosiy ko’chalarning alohida maydonlari, chorrahalardagi gumbazli savdo inshootlari bilan ajratilgan. Har bir bo’lim hunarmandchilik va savdo turlari bo’yicha ixtisoslashtirilgan bo’lgan. Vaqt o’tishi bilan bir-biriga qarama-qarshi joylashgan ikki madaniy-jamoat binolari oldida maydon hosil qilib, ko’cha kengaygan. Mahobatli binolarning bu juft joylashuvi -O’rta Osiyo shaharlaridagi oddiy usul hisoblangan. XII-XIV asrlardan boshlab uni Termizda ham, Samarqandda ham, Buxoroda ham, Xivada ham va boshqa shaharlarda ham uchratish mumkin. Mahobatli inshootlarning bunday joylashuvida anchagina bezatilgan bosh tarzlarni ajratish prinsipi aniq namoyon bo’ladi. Bu binolarning bir-biriga qarama-qarshi qo’yilgan ikki peshtoqi ko’cha maydonini kichik shahar maydoniga aylantirdi. O’rta Osiyo shaharlarida, ko’p hollarda maydon ko’chaning oddiy kengaytirilishi bo’lgan. Xatto kattalashtirilganda ham maydon fazosi mustaqil ahamiyatga ega bo’lmagan. Mahobatli inshoot (yoki ularning guruhi) markaziy shahar majmuasini shakllantiruvchi negiz bo’lgan, bu maydon shu inshoot sababli mavjud bo’lgan. Ammo, ochiq maydonlar bilan bir qatorda o’z tuzilishi bilan jamoat va madaniy binolar ichki hovlisini takrorlovchi yopiq maydonlar ham qurilgan [23].
Temuriylar davrida ayniqsa mamlakat poytaxti Samarqand shahri gullab - yashnagan. Shahar O’rta Osiyoning boshqa shaharlari kabi uch: Ark, Hisor va Raboddan iborat bo’lgan. Ark shaharning g’arbiy qismida joylashgan. U mustahkam qo’rg’ondevorlar bilan o’ralgan edi. Ko’pchilik qurilmalar asosan Ark va Hisor ichkarisida barpo bo’lgan. Arkda to’rt qavatli Ko’ksaroy, Bo’stonsaroy bog’i, hokimiyat binolari, qurol-yarog’ ustaxonalari, g’azna, zarbxona va boshqalar qurilgan. Hisorda esa yirik arxitekturaviy majmualar, Registon maydoni, bozorlar, hunarmandchilik ustaxonalari, hammomlar, turar-uylar va boshqalar joylashgan. Shaharga asosan olti: Firuza, So’zangaron, Korizgoh, Chorsu, Shahzoda va Ohanin darvozalari orqali kirilgan. Bu taniqli darvozalardan tashqari ichki ehtiyojlar uchun Toshkentda bo’lgani kabi Samarqandda yana bir qancha kichik darvoza (eshik) lar bo’lgan deb faraz qilish mumkin. Asosiy radial yo’nalishdagi ko’chalar shahar markazida kesishgan va bu joylar juda gavjum bo’lgan. Registon maydoni ham shu yerda bo’lib, bu yerda Mirzo Ulug’bek bir necha majmuaviy imoratlar qurdirgan. Registondan tarqalgan asosiy ko’chalar bo’ylab bozor, savdo rastalari, toqlar va hunarmandchilik ustaxonalari joylashtirilgan edi. Shaharga kiraverish darvozalari bo’ylab yirik bog’lar barpo etilgan edi. Shu orqali Samarqand shahriga kelayotgan har bir inson betakror bog’lar qo’ynidan o’tib jannatmakon yurtga kelayotganligini xis qilib turgan.
Temuriylar davri uchun shahar planirovkasida o’z aksini topgan hunarmandchilik mutaxassisligining tor ixtisoslashuvi harakterlidir. “Hunarning har bir turi o’zining alohida bozoriga ega”, deb qayd qiladi sulton Bobur Mirzo XV asr Samarqandini ta’riflab. Shaharning turar joy rayonida butun bir kvartallar bir mutaxassislikdagi hunarmandlar guruhlari bilan to’lgan.
Savdo-sotiqni to’g’ri tashkillashtirish uchun shahar ichida va tashqarisida katta-katta ochiq maydonlar kerak bo’lgan. Bu yerda bo’lgan ispan elchisi Klavixo ochiq maydonlar haqida quyidagilarni yozib qoldirgan: “Shaharda ko’plab maydonlar bo’lib, bu yerlarda go’sht ... tovuq va qushlar, non va mevalar va boshqalar sotiladi. Hammasi top-toza va ozoda. Maydonlar kecha-yu kunduz odamlar bilan to’la va savdo-sotiq avjida”. Klavixo bu maydon va savdo punktlarining joylashgan o’rnini aniq ko’rsatmaydi, ammo, shubhasiz, Buxoro, Farg’ona, Shahrisabzga olib boradigan yo’llarning kesishuvi markaz hisoblangan (hozirgi Registon maydoni). Bu chorraha qadimdan Chorsu gumbazli savdo rastasi bilan qayd qilingan. Bu yerga qo’rg’on bosh darvozalaridan yo’l ketgan. Bu yerdan shimoli-sharqqa, Bibixonim jome masjidi oldiga, chamasi, asosiy bozor chizig’i cho’zilgan [23,99-100].
Bir-biriga qarama-qarshi joylashgan ikki binoning peshtoqi ular oldidan o’tgan ko’cha maydonini kompozitsion tashkil qiladi, ba’zida uni hatto kichik shahar maydoniga aylantiradi. Bu maydonning anchagina oddiy fazoviy tuzilishidir. Qachonki maydon ikki o’zaro perpendikular o’qlarga joylashtirilgan uchta mustaqil binolar bilan tashkil etilgan bo’lsa, shundagina u anchagina mustaqil va tugal ko’rinadi. Uning maydoni yonidan o’tgan ko’chadan ajralib turadi va teran rivojga ega bo’ladi, masalan, Samarqanddagi Registon va Buxorodagi Labihovuz majmualari singari. Uch binoning har birining simmetriya o’qi peshtoq bilan ajratilgan va chegaralari burchak minoralar-guldastalar bilan qatiiy belgilangan. Tashqi tarzlarning nayzasimon ravoqlari ritmik qatori markaziy katta ravoq-peshtoqqa butunlay bo’ysundirilgan. Majmuaga kirgan binolarning har biri tugallangan hajmni tashkil etadi. Inshootlar uslubiy shakllarining bir xilligi butun guruhga kompozitsion birlik va yaxlitlik beradi [23].
Shahar maydonini unga olib boruvchi ko’cha fazosidan va uni o’rab turgan inshootlar kompleksidan ayro ko’rib chiqish mumkin emas. Maydon tashkil qilishning harakterli usuli - bu ko’chani bir-biriga qarama-qarshi turuvchi ibodat yoki jamoat binolarini (madrasa-xonaqoh) juft-juft qilib joylashtirish orqali kengaytirish; ular orasida - ikki binoni birlashtiruvchi ko’ndalang o’qli (ko’chaga nisbatan) ochiq maydon yaratishdan iboratdir.
Odatda, ikki qarama-qarshi turgan binolarning simmetriya o’qi ko’cha harakatlanuvi o’qiga perpendikular yo’nalgan (masalan, Buxorodagi Ulug’bek- Abdulazizxon va Abdullaxon madrasalari). Kamdan-kam hollarda ikki qarama-qarshi binolarning simmetriya o’qi ko’cha harakatlanuvi o’qiga perpendikular emas, parallel yo’nalgan (masalan, Buxorodagi Kalon-Miri Arab guruhi). Bu holda ko’cha ikkinchi darajali yon tarzlar oldidan o’tadi, ikkala binoning bosh tarzlari esa ko’chadan ajratilgan maydonga qaratilgan. Bunda bino harakat oqimidan nariga surilgan.
Maydon, agar uning chegaralari ikki bino bilan tashkil qilingan o’qqa perpendikular qo’yilgan uchinchi bino bilan tutashsa, yana ham mustaqil va tugal ko’rinadi. Bu holda uning maydoni oldidan o’tgan ko’chalardan ajralib turadi. Samarqand va Buxoro maydonlari bunday turlarning qator namunalarini beradi. Masalan, Samarqandning Registon majmuasi uch mahobatli bino-madrasalar bilan o’ralgan maydondan va gumbazli bino bilan belgilangan savdo ko’chalari chorrahasi-maydonidan tashkil topgan.
Buxoroda Labihovuz oldidagi binolar guruhi shunday turdagi majmuaning ajoyib namunasidir. Unda hovuz bo’ylama o’qidagi va Ko’kaldosh madrasasidan birmuncha ilgari qurilgan, hovuz oldidagi maydonga o’z bosh tarzi bilan qaratilgan Devonbegi madrasasi va honaqohi mavjud. Bu yerda Registon maydoniga nisbatan majmuaning yangi elementi - butun guruh go’zalligi va o’ziga xosligini ta’minlovchi va bo’ylama o’qning ustunligini ta’kidlovchi suv havzasi kiritilgan.
Maydonning bosh bo’ylama o’qi hamma hollarda turli yo’l bilan ajratiladi. Samarqandning Registon maydonida qarama-qarshi turgan madrasalar (Ulug’bek-Sherdor) o’xshash, ularning shakllari uchinchi binodagidan (Tillakori) mahobatliroq va ifodaliroq. Buxorodagi Labihovuz maydonida bo’ylama o’qqa binolardan tashqari yana katta hovuz ham qo’yilgan [23].