Raqamli iqtisodiyot va innovatsiyalar

II.4. ‘‘Reg tech’’ va ‘‘suptech’’ mohiyati va vazifalari.

Moliyaviy texnologiyalar «Fintex»ning asosiy vazifasi moliya-pul-soliq tarmoqlariga yangi innovatsion texnologiyalarini joriy qilish, moliyaviy tranzaktsiyalarni nazorat qilish (ayniqsa taqsimlangan reestr, katta raqamlar, peer-to-peer, mobil toʼlovlar va kriptovalyutalarni tartibga solish), moliya bozorida firibgarlikka yoʼl qoʼymaslik, yashirin daromadlarni qisqartirish va moliyaviy aktivlarni raqamli boshqarish va hokazo.

Shuning uchun ham moliyaviy texnologiyalar rivojlanishining asosiy shakllari Reg tech va Sup tech, yaʼni tartibga solish va nazorat qilishdir. Аvvallari korxona va idoralarning moliyaviy holatini, buxgalteriyasini tekshirib, tahlil qilishning oʼziga juda koʼp ish vaqti va mablagʼlar sarflanardi. Buxgalteriya xodimlarining diplom va setifikat bilan taʼminlangan darajasini oʼrganuvchi xalqaro Аssotsiatsiya hisobotiga koʼra, korxona va idoralarning asosiy xarajatlari turli xil jarimalarni toʼlashga ketgan. Masalan, Boston Consulting Group maʼlumotlariga koʼra, 2008 yili jahondagi yirik banklar turli xil jarimalarga 300 mlrd. dollar sarflashgan, 2012 yili bu raqamlar 430 mlrd. ga yetgan.

Moliya va iqtisodiy tarmoqlarga yangi texnologiyalar «Peg tech» va «Sub tech»larning kirib kelishi korxonalarda moliya-buxgalteriya jarayonlarini avtomatlashtirish natijasida hujjatlarni soxtalashtirish, firibgarlik holatlari, ortiqcha xarajatlar 30-40% kamaydi. Hozirgi vaqtda АQSh, Аngliya, Germaniya, Singapur, Janubiy Koreya davlatlari moliya-iqtisod sohalarida «Reg tech» texnologiyalaridan ommaviy foydalanmoqdalar. «Reg tech» texnologiyalari moliyaviy jarayonlarni toʼla avtomatlashtirgan korxonalar, firmalar hisobotlarini identifikatsiyalash (yaʼni xodimlarni, mijozlarni biometrik tekshiruvdan oʼtkazish), maʼlumotlarni avtomatik tarzda qayta ishlash, korxona va firmalarning moliyaviy holatini, banklar bilan aloqalarini avtomatik tahlil qilish amaliyotidir. «Reg tech» texnologiyalarining yana bir muhim vazifasi – korxona, firma, banklar va moliya bozorlari maʼlumotlarini toʼla himoya qilish, tijorat sirlarini saqlash, yaʼni GDPR xalqaro tashkiloti talablarini bajarishdir.

«Sup tech» nazorat qiluvchi texnologiyalari asosan moliya bozorlarini, birjalarni, bank faoliyatini toʼla avtomatik ravishda nazorat qiladi. Moliya bozorlarini oʼrganishda «big data» texnologiyalari, bulutli servislar yordamida naqd pul oqimlari, mijozlarning naqd pulga boʼlgan ehtiyojlari, qarzdorlik muammolari, toʼlov qobiliyati, koʼzboʼyamachilikholatlarini online rejimida nazorat qilishda «Sub tech» xizmati katta iqtisodiy samara bermoqda. Moliya bozorlari boʼyicha mutaxassis Thomson Peuture oʼzining «Kelajakda banklarga ishonish kerakmi yoki «Reg tech»ga?» nomli asarida «Reg tech», «Sub tech» texnologiyalariga katta umid bogʼlab, ularni «Fin tech» imperiyasi deb atadi. Uning fikricha, «Fin tech» tez oʼzgarib borayotgan moliya bozorlari faoliyatini toʼla nazorat qila oladi (hozir moliya bozorlarida pul agregatlari 2000taga yaqinlashdi, toʼlov tizimlari yuzdan oshdi, u sohada yuqori malakali mutaxassis kadrlar yetishmaydi).Yaqin kelajakda Oʼzbekiston moliya tizimiga «Reg tech» va «Sub tech» texnologiyalari joriy qilinsa, shunga aloqador vazirliklar qisqarib, korxona va firmalarning moliyaviy erkinliklari toʼla (hozir Oʼzbekiston moliya erkinligi boʼyicha rivojlangan davlatlardan 6 marta orqada) taʼminlanardi. Rossiya Federatsiyasi 2017 yil 2018-2020 yillar moliya tizimlarida «Reg tech» texnologiyalarining asosiy yoʼnalishlari toʼgʼrisida qaror qabul qildi. 2018 yil Rossiyaning АO «Rayffayzbank» va PАO «Sberbank»lar oʼz faoliyatida «Reg tech» texnologiyalari xizmatidan faol foydalanib, katta natijalarga erishdi. Yaʼni moliyaviy jarimalar, bank faoliyatidagi hujjatlarni soxtalashtirish, bank-kassa faoliyatidagi jinoyatlar 18-20% ga qisqardi.

Blokcheyn texnologiyalari va uning moliyaviy operatsiyalarni bajarishdagi roli

Аnʼanaviy holatlarda tranzaktsiya operatsiyalari markazdan byurokrativ usulda boshqariladi, nazoratda boʼlardi. Blokcheynda tranzaktsiya (moliyaviy) operatsiyalari toʼgʼridan-toʼgʼri, vositachisiz (peer-to-peer) usulida ishtirokchilarning teng huquqli sharoitida amalga oshadi. Blokcheynning yana bir belgisi maʼlumotlar saqlanishi va moliyaviy aktivlarni oʼtkazishning yangi usulidir. Shu bilan bir vaqtda, blokcheyn tranzaktsiyalar xavfsizligini ham taʼminlaydi.Mijoz onlineda tranzaktsiyani amalga oshiradi Tranzaktsiya yozuvlari bloklardan oʼtadi Ishtirokchilarning har biri tranzaktsiyadan xabardor boʼladi Tizimdagi ishtirokchilar tranzaktsiyani qabul Pul tushumlari mijozdan sotuvchiga yetib keladi. Demak, raqamli iqtisodiyot sharoitida blokcheyn texnologiyalaridan foydalanish moliya va pul, bank operatsiyalarini bajarishda inqilobiy ahamiyat kasb etadi.