Raqamli iqtisodiyot va innovatsiyalar

II.2. Raqamli moliyaviy infrastruktura.

Koʼplab mutaxassislar blokcheynni kelajagi porloq deyishadi. 2017 yil Sankt-Peterburgda boʼlib oʼtgan iqtisodiy forumda «Blokcheyn – yangi iqtisodiyotning vujudga kelishi» deb baholangan. Bunda jismoniy shaxslar identifikatsiyasi va koʼchmas mulk kelishuvlari, raqamli akkreditiv tuzish, depozitlar toʼgʼrisida elektron hujjatlar yuritish, oʼz mijozlari haqida hujjatlar almashinuvi kabilar markaziy masalalar hisoblangan.

Yuqorida blokcheyn texnologiyasidan foydalanishning qulay va foydali ekanligi xususida soʼz yuritildi. Blokcheyn texnologiyasining mohiyatini toʼla tushunish uchun blokcheyn va kriptovalyutalarni bir-biridan farqlash kerak. Odatda blokcheyn va bitkoinni bir tushuncha deb talqin qilishadi, lekin shuni eʼtiborga olish kerakki, bitkoin – toʼlov vositasi, blokcheyn esa aslo valyuta emas. Blokcheyn bitta, vazifasi esa mingta.

Blokcheyn, avvalo – piringli taqsimot tizimidir. Yaʼni “peer-to-peer” – “teng tengi bilan” shiori ostida vositachisiz ish yuritishdir. Bunda barcha tranzaktsiya xarajatlari toʼgʼridan-toʼgʼri, vositachisiz amalga oshadi. Maʼlumotlar bazasi juda murakkab matematik va kriptografik qoidalar asosida koʼrilib, yagona serverda saqlanadi va bir vaqtda koʼplab kompьyuterlar xotirasida saqlanadi.

Blokcheynning yana bir xususiyati – tranzaktsiyalarni saqlash va uzatishning yangi usulidir. Bu tranzaktsiyalar bloklar (tizimlar) zanjirida joylashadi. Buning oʼziga xosligi shundaki, blokcheyn yangi maʼlumotlarni saqlabgina qolmay, balki ularni shifrlaydi va maʼlumotda kriptografik «xesh» izini qoldiradi ham. Oʼz oʼrnida har bir blok oʼz raqamiga ega boʼlib, bloklar zanjirida vujudga keladi, maʼlumotlarni esa oʼzgartirib boʼlmaydi. Tranzaktsiya reestrida yozilgan tangachalar – aktivlar toʼlov qobiliyatiga ega boʼladi. Tokenlar – jetonlar oʼziga xos aktiv boʼlib, jismoniy koʼrinishga ega boʼladi.

Blokcheynning keyingi xususiyati – tranzaktsiyalarning xavfsizligi taʼminlanadi. Yaʼni foydalanuvchilar nomi parolь orqali shifrlanadi, kalitlar bilan yopilib-ochiladi. Ochiq kalit uzun sonlar bilan himoyalanadi va blokcheynda familiya saqlanadi. Yopiq kalit identifikatsiya tizimi boʼlib, oʼz egasiga raqamli aktivlarga kirish uchun imkon beradi, bu holatda aniq manzil (adres) koʼrsatiladi, oʼzga foydalanuvchi uchun hamma narsa taqiqlanadi. Yana bir xususiyat – xavfsizlik boʼlib, maʼlumotlarni saqlash va uzatish kelishuv protokolida qayd etiladi va blokcheyn xotirasida turadi. Bular hammasi elektron algoritmda har 10 daqiqada nazorat qilib boriladi. Shunday qilib, yozilgan, amalga oshirilgan tranzaktsiyalarni bekor qilib, oʼzgartirib yoki soxtalashtirib boʼlmaydi.

Blokcheynning yana bir xususiyati – tugunlardir. Yaʼni kompьyuter tarmogʼida ishtirokchi-ijrochilar tomonidan bajariladigan ishlar. Bular turli xil vazifalar boʼlib, bitkoin 3 xil tugunlarni yaratadi: bular – maynerlar, auditorlar va mijozlardir. Maynerlar tangachalar ishlab, bloklar yaratadi. Аuditorlar maynerlar ishini nazorat qilib, tarmoqda vazifalarni taqsimlaydi. Mijozlar baʼzi bir muhim maʼlumotlar bilan shugʼullanadi.

Blokcheynga asoslangan Dash toʼlov tarmogʼida boshqa turdagi tugunlar paydo boʼladi. Bu yerda ham 3 xil tugunlar mavjud. Masterlar Dash tarmogʼida asosiy tugun hisoblanadi. Bu xavfsizlik va barqarorlikni taʼminlaydi, servis xizmatlarini bajaradi. Masalan, Private Send – toʼla maxfiylik va Instant Send – tezkor toʼlovni amalga oshiradi. Maynerlar hisoblash tugunlari yordamida Dash tangalarini ishlab chiqadi va xesh yaratiladi. Bu yerda shartli 1000 Dashni kafolatga qoʼyish mumkin. Toʼlov jarayonlarida kriptovalyutalar mayneridan foydalanish asosiy rolь oʼynaydi. Kriptovalyutalar emissiyasi bilan bogʼliq hollarda blokcheyn texnologiyasi mayningga bogʼliq boʼlmay, tugunlar boshqa vazifalar bilan shugʼullanadi.

Blokcheyn bloklarida tranzaktsiyalar tartib bilan jurnal reestriga kiritiladi va tarmoq ishtirokchilari oʼzaro kelishuv asosida harakatlanadi. Bir xil harakatlar takrorlanmaydi, mablagʼlar hisob raqamdan ikki marta joʼnatilib, double stending tartibida amalga oshadi. Bloklarning samarali ishlashi kompьyuterlar quvvatiga va hisob raqamdagi mablagʼ miqdoriga bogʼliq. Demak, blokcheyn maxsus texnologiya boʼlib, teng huquqli qatnashchilar harakati vositachisiz amalga oshadi va saqlanayotgan maʼlumotlarni, operatsiyalarni hamma qatnashchilar kuzatib turadi.

Shu oʼrinda taʼkidlash oʼrinliki, Rossiya Markaziy banki blokcheynni tasnif qilib, 3 guruhga boʼladi: ochiq, gibrid va xususiy. Chunki blokcheynlar har qanday cheklovlardan ozod va shaffof boʼladi. Ikkinchi tomondan, tartibga solib turiladigan qatnashuvchilar oldindan shu ishga javobgar boʼlishadi. Rossiya hukumati amalda qaysi tarmoqlarda blokcheyn texnologiyalaridan foydalanish mumkin va qanaqa samaradorlik berishini rejalashtirgan.

Jahon tajribasining koʼrsatishicha, savdo tarmoqlarida savdo shartnomalarini kafolatlash uchun akkreditiv ochish, inkassa qilish, notarius tomonidan depozitlarni qonunlashtirish, bank toʼlovlarini nazorat qilish, shartnomalarni toʼla sugʼurtalash va boshqa amaliyotlar amalga oshiriladi. Bular esa bir talay qogʼozbozlik, sarfxarajat va vaqt talab qiladi. Аkkredativ shartli pul majburiyatlari boʼlib, qarzdor koʼrsatmasiga asosan haqdorga pul oʼtkazish amalga oshiriladi.

Аngliya banki – Barclays tarixda birinchi boʼlib 2016 yili blokcheyn texnologiyasi bazasida, akkredativ asosida pul oʼtkazmalarini bajardi. Bu sxemada mazkur blokcheyn texnologiyasi asosida Wave platformasida tranzaktsiyalar amalga oshiriladi. Bu holatda oʼzaro kelishuvlar SWIFT ga topshiriladi, barcha hujjatlar elektron usulda blokcheynga uzatiladi. Demak, sotuvchi tovarni vagonlarga joylashtirib isteʼmolchiga joʼnatadi. Elektron hujjatlar blokcheyn orqali buyurtmachiga, bankka yuboriladi. Bank esa oʼz vaqtida hujjatlarga qoʼshimcha qilib, xaridorning oʼziga joʼnatadi. Bu yerda blokcheynning vazifasi hujjatlarni uzatishda xavfsizlikni taʼminlashdir. Bu jarayon biz odatlanganimizdek 7-10 kun emas, 4 soatda bajariladi.

2017 yili Аlьfa bank Airlines bilan hamkorlikda, smart shartnomadan foydalanib, blokcheyn orqali akkredativ-kelishuvlarni oʼrganib chiqishdi. Smart shartnomalar tuzishda ikki tomonlama kelishuv imzolandi, yaʼni shartnomaning boshlanish va yopilish muddati tuzilib, xavfsizlik taʼminlandi hamda smart shartnoma shaffof holatga keltirildi. Bu holatda pul resurslari hech bir toʼxtovsiz buyurtmachi hisob raqamidan ijrochi (bajaruvchi) hisobiga kelib tushadi. Shartnoma shartlari bajarilishi dasturlash tili Solidity da amalga oshiriladi.

Operatsiyalar sikli blokcheyn yordamida juda tez bajariladi, yaʼni avvallari bu operatsiya uchun 14 kun sarflansa, blokcheynda 23 sekundda bajariladi. Bu yerda blokcheyn ikkita muhim vazifani hal qiladi: birinchisi – xavfsizlik, ikkinchisi – tezlik hamda qoʼl mehnati ishtirok qilmaydi, tranzaktsiya xarajatlari minimumga tushadi.

Bu borada Rayffayzen banki loyihsi asosida savdo-moliya ishlari boʼyicha smart shartnoma bazasida platforma yaratildi. Bu platformaning maqsadi blokcheyn texnologiyalaridan foydalanib biznes-keyslarni moliyasavdo tarmoqlariga joriy qilish (aktsiya, obligatsiya, kafolatga qoʼyilgan mulkni roʼyxatga olish) va yuqori foyda olishga erishishdir.

Yangi raqamli moliyaviy infrastruktura

Rossiya banklar uyushmasi mutaxassislarining fikricha, yangi raqamli moliyaviy infrastruktura 10 ta elementdan iborat:

1. Moliyaviy xizmatlar va mahsulotlar marketing platformasi;

2. Moliyaviy kelishuvlarni roʼyxatga olish platformasi;

3. Tezkor pul oʼtkazmalar platformasi;

4. Kelajakda Rossiya banklari toʼlov tizimlarini toʼla raqamlashtirish;

5. Milliy toʼlov tizimlari xaritasi;

6. Moliyaviy xabar va maʼlumotlarni uzatish tizimi;

7. Identifikatsiya, autentifikatsiya va

biometriklashning yagona tizimi;

8. Mijozlar identifikatsiya muhitini moslashtirish;

9. Bulutli moliyaviy xizmatlar platformasini rivojlantirish;

10. Taqsimlangan reestrlar texnologiyasi asosida platforma barpo etish.