Раъно Ходжаева мумтоз араб адабиёти жанрлари тизими ва типологияси

Қадимги араб қасидасида образлар тизими. Шундай қи­либ, қадимги бадавийлар шеъриятининг белгилари: сюжетнинг нисбатан камлиги, байтлар орасидаги мантиқий алоқанинг заиф­лиги, табиат ва ҳайвонларнинг узундан-узоқ тавсифи, дунёқараш доирасининиг чегараланганлиги. Буларнинг бари уруғчилик жа­миятидан чиққан инсоннинг дунёқарашига хос хусусиятлардир. Кўчманчи араблар яшаган муҳит анча оғир шарт-шароитларга эга бўлиб, унда табиат инсонга нисбатан кўпроқ мурувватини эмас, балки шафқатсиз оламни кўрсатади. Қадимгиларнинг тасав­вурида инсон ҳаёти устидан тақдир ҳукм суриб, у ёки баракали ёмғир, ёки ҳалокатли қурғоқчилик олиб келади. Инсон бу оламда ўзини шахс сифатида кўрмайди, у олам билан ўз уруғи, қабиласи орқали боғланган. Унинг нигоҳи ўз руҳий дунёсига эмас, балки кўпроқ ташқи оламга, табиат дунёсига қаратилган.
Қадимги араб шеърияти ёдгорликлари яратилган ижтимоий муҳит хусусиятлари:
Қабила шайхлари (етакчилари) нинг тўла ҳукмронлиги, қабилалар ўртасидаги адоват ва иттифоқ, қариялар мажлиси ва қабила аъзоларининг йиғилиши, қонли қасос олиш одати қаби­ланинг барча аъзоларига тааллуқли бўлиб, қатл этилган киши учун ажр тўлаш, коҳинларнинг бошқаруви, табиат кучларига сиғиниш, қабиланинг ўз илоҳига эга бўлиши, ўғил асраб олиш одати ва бошқалар.
Қасида одатда қуйидаги анъанавий сюжетлардан ташкил топган:

1. 
   Шоир йўлида қабила ҳаробаларини учратади;
   
2. 
   Бу жойларда унинг маъшуқаси яшаган бўлиб, у қабиласи билан бу ерлардан кўчиб кетган. Шоир бу ерлардан маъшуқаси изларини қидиради;
   
3. 
   Шоирнинг маъшуқаси билан учрашув хотиралари;
   
4. 
   Саҳро бўйлаб йўл тавсифи;
   
5. 
   Пейзаж (туя, от васфи, шунингдек шоирнинг йўлда учрат­ган ҳайвонларининг васфи). Баъзида васф қасиданинг марказий қисмини эгаллайди;
   
6. 
   Ажралиш қуши – қарғага мурожаат, шоир бу ёвуз қушни лаънатлайди, чунки у фироқни башорат қилади;
   
7. 
   Фахр – қабилани тараннум этиб, душман қабиласини эса ерга уриш;
   
8. 
   Хамриёт – зиёфат васфи;
   
9. 
   Рисо – ўлган қаҳрамонга марсия;
   
10. 
    Душман қабиласига юриш васфи ҳамда жанг тавсифи;
    
11. 
    Қасос мавзуи.
    

Булар бир хил тус олиб такрорланади, аммо 5-6 сюжет албатта мавжуд бўлиши лозим. Энг собит ва доимий унсур – бу насиб (кириш қисми) ташлаб кетилган, ҳаробалар билан учра­шиб, маъшуқани эслаш ва васф қисми. Мисол учун, машҳур шоир Имрул Қайс ўзининг Муаллақотсида отини шундай васф қилади:
و قد أغتدى و الطير في وكانتها بمنجرد قيد الأوابد هيكل
مكر مفر مقبل مدبر معاً كجلمود صخر حطه السيل من عل
له ايطلا ظبي و ساقا نعامة و إرخاء سرحان و تقريب تتفل
كأن دماء الهاديات بنحره عصارة حناء بشيب مرجل¹
Қушлар ҳали инларини тарк этмаганда, йўлга чиқдим
Миниб ўлжа томон чопган калта юнгли, салобатли отни.
Бир пайтнинг ўзида эҳтиёткор, чопқир, чаққондир у,
Ўхшайди тепадан сел олиб тушаётган харсанг тошга.
Икки биқини кийикникидек силлиқ, туяқушникидек узун, ихчам оёқлари
Гоҳида бўридек югуриб кетар у, гоҳида тулкидек юриш қилар у.
Кўкси ўлжасининг қонига бўялгандек қизғиш,
Хина қўйилгандек таралган оқ сочга.
Чопиб кетаётган отни сел келганда қоядан узилиб, думалаб тушаётган тошга ўхшатиш – бу ажиб ва ғаройиб, кам учрайдиган ташбеҳ.
Жоҳилия шеъриятидан яна бир намуна сифатида Амр ибн Кулсумнинг (VI асрнинг 2 ярми) нинг фахр жанрида ёзилган қасидасидан парча келтирамиз:
أبا هند فلا تعجل علينا و أنظرنا نخبرك اليقينا
بأنا نورد الرايات بيضا و نصدرهن حمراً قد روينا
و أيام لنا غر طوال عصينا الملك فيها أن ندينا
تركنا الخيل عاكفة عليه مقلدة أعنتها صفوناً
ورثنا المجد قد علمت معد نطاعن دونه حتى يبينا
نطاعن ما تراخى الناس عنا و نضرب بالسيوف إذا غشينا
بسمر من قنا الخطى لدن ذوابل أو ببيض يعتلينا
بأي مشيئة عمرو بن ه تطيع بنا الوشاة و تزدرينا
تهددنا و توعدنا رويداً متى كنا لأمك مقتوينا¹
Эй Абу Ҳинд, шошилма олдимиздан кетишга,
Бизга қара, сенга тўғри сўзни баён айлаймиз.
Олиб кириб жангга оқ байроқларни,
Олиб чиқармиз уларни суғориб қизил рангга.
Бизнинг кунларимиз ўтар узоқ жангларда,
Шоҳга қарши кўтардик исён, тобе бўлмасдан унга.
Ташладик отларимизни улар томон,
Бўшатиб жиловларин, топтайди кўтариб туёғини.
Шону шарафга ворислик қилдик,
Билади буни Маъад қабиласи.
Курашга кирдик биз, бошқаларга ҳам бўлган деб аён,
Биздан узоқ турганларга отдик найзаларни,
Бизга яқинлашганларни урдик қилич билан.
(Найза) буғдой рангли, Хатдан олиб келинган у, силлиқ ва бақувват,
Душманга кўтарган қиличлар эса оқ рангда,
Қайси ирода билан, эй Амр ибн Ҳинд, қулоқ соласан
Орамизда фитна қилиб, ҳақорат қилганларга?
Таҳдид қиласан қўрқитиб, тинчлан бўлди,
Қачон бўлган эдик онангга хизматкор биз?
Кўриб турибмизки, шоир қабиласига ҳужум қилиб, ҳаммани қақшатган душмани Хира амири Амр Абу Ҳиндга мурожаат этиб, унга таҳдид қилади, қабиласининг жанговорлигидан, жасур ва шижоатли эканлигидан фахрланади.
Шоир ўз ижодида қай даражада ихтиёрий озодликка эга эди? Энг асосийси – шоирнинг ижодий хаёлоти аниқ бир доира ичида парвоз қилиши лозим эди. Бунинг сабаби эса тинглов­чининг ўзи ўрганган маълумотларни яна бир бор эшитишни хоҳлашида эди. Бу қасиданинг энг асосий хусусиятларидан биридир. Шунинг учун биз “одат бўлиб қолган эстетика” тўғрисида сўз юритамиз.
Тўғри, баъзида биз бу анъанага нисбатан билдирилган айрим эътирозларни ҳам учратамиз, масалан, Антара ўзининг Муаллақотсида сўрайди:
"هل غادر الشعراء من متردّم؟" – “Шоирлар ўзларидан кейин бирор янги нарса қолдирдиларми?”¹, аммо бу эътироз англанган эътироз эмас эди.
Қадимги араб шеъриятининг асоси сюжетнинг хилма хилли­гида эмас, балки унинг такрорланишида акс этган, бироқ шундай бир жиҳат ҳам бор эдики, ҳар бир шоир ўз шеъри ёки қасидаси сюжетига, албатта бирор бир янгилик киритиши лозим эди.
Сюжетнинг такрорланиши, ундаги образларнинг доимийли­гига қарамай, уларни ишлаб чиқишда ўзига хос асллик ҳам мавжуд. Одатдаги тарзда тузилган сюжет тингловчида ижобий ҳиссий кўникма ҳосил қилади. Қасидада таниш номларни кел­тириш билан тингловчига ҳиссий туртки берилади. Шунингдек, қасидада таниш номларни келтириш унга нисбатан бўлган ижо­дий ёндашув ҳамдир. Сюжетнинг такрорланишига қарамай, ҳар бир шоирнинг ўзига хос услублари мавжуд, бу ҳолат айниқса, шоирларнинг ўз маъшуқаси билан учрашувида яққол сезилади. Мисол учун Антарада поклик ва қаҳрамонлик мотивлари, Имрул Қайсда очиқ ва нафис муносабатлар, Аъшада эса ҳикмат мавзу­ларига берилиш кўзга ташланади.
Насиб – қасиданинг лирик қисми, у ишқий шеъриятнинг ву­жудга келишига асос бўлиб хизмат қилган. Унда диалог шакли муҳим аҳамият касб этиб (бу шакл ғазалда ҳам учрайди), баъзан насибда мисралар “деди” ва “дедим” сўзлари билан бошланади.
Демак, қадимги араб поэзияси сюжетлар жиҳатидан заиф эмас, чунки у кўчманчи араб – бадавийнинг умри давомида йўли­да учрайдиган барча ҳаётий вазиятларни қамраб олади.
Уруғчилик қабилавий муносабатлари ривожланган жа­миятда инсон бутун борлиқни яхлит бир шаклда тасаввур қилади, у оламни фалсафий англамаса-да, унинг бадиий тафаккури ўзига хос, ёрқин, жозибали ва образлидир. Унинг учун барча табиий нарсалар гўзаллик тимсолидир. Бадавий араб ўзини ўраб турувчи муҳитни васф этганда, бу оламга абстракт фалсафий катего­риялар орқали ёндашмасдан, уни гўзал бадиий образлар орқали шарҳлайди.
Ёмғир – сахийлик, қора булут, момақалдироқ, булутли ос­мон ва довул эса унинг унсурларидир. Қурғоқчилик бахиллик образини англатган. Васфда пейзаж катта рол ўйнайди ва унда табиат манзараси тасвирига кўпроқ ўрин ажратилган. Табиат манзаралари ташхисланган – жонлантирилган, уларга инсон си­фатлари берилган, масалан: Тун – уйқудан турган ҳайвон, тақдир- инсон қонини ичувчи йиртқич, ғул – ёвузлик рамзи, у инсонга доимо ёвузлик қилиб, унга тўсқинлик қилади.
Жоҳилия даври шоирлари табиатни севадилар ва уни таран­нум этадилар. Улар ўзларини табиатнинг бир қисми, табиатни эса ўзларининг бир қисми, деб биладилар. Шунинг учун ҳам табиат васфи қасиданинг ўзига хос индивидуаллаштирилган қисми саналади. Мисол учун, шоир учун оқ рангдаги эшак ёки тош устида ётган илон ҳам гўзаллик тимсоли бўлиши мумкин.
Шоир анъана бўйича фақатгина ўзига ёққан воқеа-ҳодиса­ларни ҳамда ҳайвонларни васф этишни афзал кўриб, қўрққан нарсаларини тилга олмасликка ҳаракат қилади, масалан, шер ёки қоплон каби йиртқич, инсондан кучли ҳайвонларни шеърларида тасвирламайди, аммо уларнинг номларини ташбеҳ воситаси си­фатида қўллаши мумкин ( масалан, “шердек кучли”, “қоплондек чаққон” ва ҳ.к.). Шоир ўзининг яхши кўрган нарсалари номининг такрорланиши омад келтиришига ишонар эди.
Манзара билан боғлиқ сюжет ёки васф объекти муайян таниш ҳис-туйғуларни уйғотади. Ёмғир - гуллаётган дала, хурсандчилик, коинот гўзаллиги, табиат кучи.
Тезлик – ёввойи эшак ёки каклик тимсолларида, жасурлик – туя қуш тимсолида, ғурур эса бўри тимсолида гавдаланади. Самимийлик ва оналик муҳаббати кийик тимсолида акс этади. Бу ҳайвонларга ўнлаб шеърлар бағишланган. Шоир уларнинг сифат­ларини ўз шахсиятига ўтказади, масалан, бўри тавсифи Таъаббата Шарран ва Шанфараларда кўп учрайди. Улар ўз қабиласидан ҳайдалган мағрур, қўрқув билмас шоирлардир.
Демак, манзара тавсифи ўзидан кейин муайян бир сюжет келишини талаб қилган ва табиийки, бу қаҳрамон образи билан боғлиқдир.