223
Mustaqillikdan so’ng, bu sohada Davlat dasturi asosida metallurgik
korxonalardagi mavjud uskunalarni takomillashtirish, zamonaviylari bilan
almashtirish, ishlab chiqarishga zamonaviy uskunalarni qo’llab, yangi istiqbolli
konlardan, ishlab
chiqarish chiqindilaridan, kambag’al va balansdan tashqari
rudalardan metall ajratib olishga katta e’tibor qaratildi. Natijada bir qancha ijobiy
ko’rsatgichlarga erishildi.
1991 yil 1 oktyabrda O’zbekiston xukumati farmoishi bilan NKMK asosida
«Qizilqumnodirmetalloltin» davlat konserni tashkil qilindi. Davlat dasturi asosida
kombinatda fan-texnika yutuqlari ishlab chiqarishga tadbiq etib, yuqori sifatli
maxsulotlar olish, mahsulot tannarxini arzonlashtirish, ekologiyaga zararini
kamaytirishga katta e’tibor qaratilgan.
NKMKda ishlab chiqarishni rivojlantirish
uchun xorij korxonalaridan
qolishmaydigan, ayrim ko’rsatgichlar bilan ulardan ham o’tib ketayotgan
texnologiyalar yaratildi:
1.
Ishlab chiqarishni avtomatlashtirilgan loyihalash sitemasi;
2.
Murakkab strukturali konlarni matematik modelini yaratish va ularni
zahiralarini kompyuter texnologiyalari yordamida hisoblash;
3.
Karerdagi avtotransportlarni boshqarishni avtomatlashtirilgan sistemasi;
4.
Ruda oqimini sifatini boshqarishni avtomatlashtirilgan sistemasi;
5.
Sulfidli oltin rudalarini navlarga ajratib boyitish texnologiyasi;
6.
Tarkibida oltin bo’lgan rudalarni gamma-aktivasion tahlil qilish
texnologiyasi.
Kombinatda INTEGRA GROUP kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan
sulfidli oltin rudalarini navlarga ajratib boyitish texnologiyasi qo’llanilishi
quyidagi imkoniyatlarni beradi:
-
rudani sifati yaxshilanadi, oltin miqdori o’rtacha ikki marta ortadi;
-
kambag’al va balansdan tashqari rudalarlan qo’shimcha oltin olish
imkoniyati yaratiladi;
Kombinatda rudalarni tarkibidagi oltin miqdorini
aniqlashda fan texnikani
so’nggi yutug’i bo’lgan gamma-aktivasion tahlil qilish uskunasi qo’llanmoqda. U
ruda tarkibidagi oltinni 0,6 g/t gacha bo’lgan miqdorini aniqlaydi.
Bu uskuna dunyo amaliyotida birinchi marta NKMKda qo’llandi. Tahlil
uchun 8 sekund kifoya qiladi, shuningdek boshqa elementlarni ham aniqlash
mumkin.
Konlarda dunyoda birinchi bo’lib reagentsiz er ostida uranni tanlab eritish
texnologiyasi yaratildi va ishlab chiqarishga qo’llandi. Quduqda uranni miqdorini
lahzali bosim neytronlari usulida aniqlanmoqda.
Bu geofizik izlanishlarni
osonlashtiradi. SHuningdek bunday qurilmalarni xarakatlanuvchi tiplari ishga
tushirilishi, bu uskunalarni bir joydan ikkinchi joyga o’tqazib ishlatish
imkoniyatlarini yaratdi.
GMZ – 3 da sulfidli rudalarni bakteriyalar yordamida oksidlantirish
qo’llanmoqda (BIOX
). Bu texnologiya texnikani so’nggi yutug’i hioblanadi.
Maxsus bakteriyalar yordamida sulfidlarni oksidlantirib, oksid rudalarni qayta
ishlash texnologiyasiga yaroqli bo’lgan maxsulot holiga keltiradi. BIOX
224
texnologiyasi, horijda qo’llanib kelinayotgan sulfidli
rudalarni avtoklavda
oksidlantirish va kuydirish texnologiyalarini o’rniga ishlatiladi.
«Zarafshon-Nyumont» qo’shma korxonasida balansdan tashqari rudalarni
uyali tanlab eritish usulida qayta ishlanmoqda.
GMZ – 2 markaziy ruda boshqarmasi tarkibiga kiruvchi ulkan ishlab
chiqarish ob’ekti hisoblanadi. Bu korxona yirikligi bo’yicha Indoneziyadagi
Grasberg korxonasidan keyingi ikkinchi o’rinda turadi. Ittifoq parchalangandan
so’ng bu korxonani rivojlantirish maqsadida eng yangi texnologiyalar qo’llash
boshlandi:
-
turli xil markadagi yangi tegirmonlar,
klassifikatorlar, cho’ktirish
mashinalari o’rnatildi;
-
dunyo amaliyotida pulpadan oltinni gravitasion-sorbsion usulda ajratib
olishni ionalmashinish texnologiyasi birinchi marta qo’llandi;
-
uskunalarni takomillashtirish natijasida natriy sianidni sarfi 400 g/t dan
200 g/t ga tushdi, bunda oltinni ajratish miqdori ilgarigi ko’rsatgichda qoldi;
-
tog’ masssini karerdan transportirovka qilishda siklik-oqim texnologiyasi,
rudani tashishni effektivligini keskin oshiradi;
Mustaqillikdan so’ng Olmaliq kon-metallurgiya kombinatida rangli
metallarni ishlab chiqarish hajmini ko’paytirish va yangi metallarni ishlab
chiqarish maqsadida kombinat respublika xukumati bilan xamkorlikda korxonani
texnik qayta qurish va rekonstruksiyalash dasturini ishlab chiqdi.
Bu dasturga asosan quyidagi ishlarni amalga oshirish ko’zda tutilgan:
-
mis boyitish fabrikasining maydalash boyitish kompleksini horijiy, yuqori
rentabelli uskunalar
bilan rekonstruksiya qilish;
-
Qalmoqir konida siklik-oqim texnologiyasini qo’llash;
-
rangli metallarga ishlov beruvchi zavod qurish;
-
mis eritish zavodini yangi mashalli barbataj eritish texnologiyasini qo’llab
rekonstruksiya qilish.
O’zbekiston o’tga chidamli va qattiq qotishmalar kombinati so’ngi yillarda
chet el firmalari bilan hamkorlikda fan-texnikani so’ngi yutuqlari jamlangan bir
qancha ishlab chiqarish bo’limlarini tashkil qilmoqda, bular:
-
volfram angidridi, kukuni va shtabiklari ishlab chiqaruvchi;
-
ammoniy, molibdat, molibden kukuni va shtabiklari ishlab chiqaruvchi;
-
molibden va uni qotishmalaridan turli xil buyumlar ishlab chiqaruvchi
qo’shma korxonalar.
Bundan tashqari yuqori tozalikdagi noyob er metallari: skandiy, skandiy
oksidi, ittiriy, evropiy, samariy, lyutensiy ishlab chiqarish texnologiyalarini yo’lga
qo’ymoqda. Bu metallarni faqat zamonaviy jarayonlarni qo’llab olish mumkin.
Buning uchun kombinatda plazmali tiklash, ultra
dispers kukunlar olish
texnologiyalarini qo’llash kerak bo’ladi.
Ikkilamchi metallurgiya tarmog’iga kiruvchi va temir chiqindilariga ishlov
beruvchi O’zbekiston metallurgiya kombinatida ham zamonaviy jarayonlarni
qo’llashga katta e’tibor berilmoqda: yirik emal sexi ishga tushirilgan, chiqindilarni
parchalovchi yirik stanlar o’rnatilmoqda, temir-tersaklarni saralashda lahzali tahlil
texnologiyasi qo’llanmoqda, ikkinchi elektr po’lat eritish pechi ishga tushirildi.
