Rangli va qora

 
9.1.2. Alyuminiy rudalarining turlari 
 
Alyuminiy ma’dani, ya’ni toza glinazem ishlab chiqarish uchun xomashyo 
sifatida quyidagi shartlarga javob beruvchi tog’ jinsi ishlatiladi. 
1. tarkibidagi glinazem yuqori bo’lishi kerak. 
2. tabiatda 
3. tarkibidagi glinazem sof holatda ajratib olish uchun qulay bo’lishi kerak. 
Tog’ jinsida glinazem kam miqdorda bo’lganda ham uning tarkibida boshqa 
qimmatbaho moddalar ham bo’lishi kerak. Shuning uchun uni kompleks ishlov 
berish kerak. Ya’ni glinazem bilan birgalikda boshqa foydali moddalar ham 

---

203 
ekonomik jihatdan tarkibida ko’p miqdorda glinazem bo’lgan ma’dandan 
foydaliroq bo’lishi mumkin.
Asosiy alyuminiy ma’danlariga quyidagilar kiradi: boksitlar, nefelinlar, 
alunitlar va kaolinlar. Boksitlar alyuminiyning asosiy ma’dani hisoblanadi. 
Boksitlar alyuminiy sanoatining asosiy bazasi hisoblanadi. 
Boksitlar murakkab tog’ jinsi bo’lib, tarkibida quyidagi asosiy moddalar 
mavjud. Asosiy tog’ jinsini tashkil qiluvchi alyuminiy oksidlarining gidratlari; 
temiroksid, oksidgidratlari va karbonatlar ko’rininshdan kremniy-kvars, opal va 
kaolinit ko’rinishida; titan-rutin va boshqa birikmalar ko’rinishida. 
Boksitning sifati alyuminiy ma’danni singari tarkibidagi glinazem va 
kremnizemga qarab aniqlanadi. Tarkibida Al
2
O
3
qancha ko’p va kremnizem SiO
3
qancha kam bo’lsa, shuncha sifatli hisoblanadi. 
Al
2
O
3
va SiO
3
ning massa tarkibidagi nisbati boksit modulining deb 
yuritiladi. Modul qancha yuqori bo’lsa, boksit ham shuncha yaxshi hisoblanadi.
Klassifikasiyaga binoan boksit markalari B-V dan B-8 gacha bo’ladi. 
Tarkibidagi Al
2
O
3
(quruq modda bo’yicha hisoblanadi). 52 % dan to 28 % 
gacha, Al
2
O
3
/ SiO
3
(massa bo’yicha) nisbati 12,0 % dan 4,0 gacha bo’ladi.
Glinazem ishlab chiqarishda ishlatiladigan boksit uchun tarkibidagi 
oltingugurt va uglerod kislotalari ma’lum miqdorda bo’lishi shart.
Masalan: oltingugurt 0,7 – 1,0%, S – 1,3% dan oshmasligi kerak. Boksitning 
Dunyo bo’yicha zahiralari hozirgi kunda 10 mlrd t.ni tashkil qiladi. 
Tarkibida alyuminiy bo’lgan tog’ jinslari orasida kaolin va tuproq keng 
tarqalgan. Ularning tarkibidagi alyuminiy kaolinit Al
2
O
3

SiO
3

2N
2
O ko’rinishda 
uchraydi. Kaolinlarning eng yaxshi navlari tabiatda keng tarqalganligi sharofati 
bilan va tarkibida Al
2
O
3
ning nisbatan ko’pligi (36-39 %) uchun glinazem ajratib 
olishda xomashyo sifatida ishlatish mumkin. 
O’zbekistonda alyuminiy xomashyosining bir nechta to’plangan joyi 
mavjud. Ulardan biri Toshkent viloyati, Ohangaron tumanida joylashgan gumsoy 
konidir. Ma’dan zahiralari 400-500mln. T. bilan baholanadi. Ularning 
tarkibidagi alunit 36-55 % ni tashkil qiladi. Alunitning tarkibi K
2
SO
4 

Al
2
(SO
4
)
3

4Al(OH)
3
. 
Alunit ma’danlarida oz miqdorda oltin Au(0,004 % g/t), kumush Ag(2,0-4,6 
g/t), qalay Sn(0,0004-0,03 %), qo’rg’oshin Pb va Rux Zn(0,001-0,1 %), mis 
Cu(0,03-0,15 %), hamda simob, molibden, galliy, vismut, ftor va boshqalar 
mavjud.