Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

III-BOB X-XII ASRLAR o’ZBEK ADABIYOTI
3.1. X-XII asrlardagi madaniy hayot
Xalqimiz madaniyati taraqqiyotida X-XII asrlar alohida o’rin tutadi. Arablar istilosidan so’ng Movarounnahr deya nomlangan qadimgi Turonda yashovchi xalqlar Eron, Kavkaz, Hindiston va boshqa Sharq mamlakatlari bilan o’raatilgan madaniy aloqalarini yanada rivojlantirdilar. Bu o’lkada istiqomat qilgan alloma, olimlarning buyuk kashfiyotlari, yirik ilmiy asarlari yaratildiki, ular jahon ilm-fanining kamol topishida muhim ahamiyat kasb etdi. Shuningdek, Turon zaminida arxitektura, tasviriy san'at, naqqoshlik, o’ymakorlik kabi madaniy hayotning bir qancha sohalarida jiddiy ijobiy o’zgarishlar yuz berdi. Adabiyot rivojida ma'Ium jonlanish yuzaga kelganligi ko’zga tashlana boshladi.
VII asrning oxiri VIII asr boshlarida Markaziy Osiyo hududiga arablarning bostirib kirishi natijasida sharqiy va g’arbiy qismga bo’lingan Turk xoqonligi zaiflasha boshladi hamda tarix sahnasini istilochilarga bo’shatib berdi. Bu davmi ulug’ tarixiy burilish, mafkuralar, e'tiqodlar kurashi davri deb atash mumkin. Arablar istilosi qadimgi Turon xalqlari madaniyati taraqqiyotida o’zining jiddiy ijobiy va salbiy ta'sirini ko’rsatdi. Manbalarda qayd etilishicha, 705 yildan Qutayba ibn Muslim xalifaning noibi bo’Iib Turonga kelgach, bosqinchilik harakatlari avj oladi. Shuningdek, mahalliy xalqning ko’p asrlik madaniy yodgorliklari yo’q etila boshlandi. Beruniyning malumot berishicha, Qutayba Xorazm yozuvini bilgan va shu voha xalqlari og’zaki badiiy ijod namunalari ijrosi bilan shug’ullangan kishilarni, olimlarni turli yo’llar bilan ta'qib ostiga oladi va yo’q qilib yuboradi. Shunday qilib, arablar davlat ishlarida o*z tillari hamda yozuvlarini joriy qila boshlaydilar. Mahalliy yozuvlarning qo’Uanish doirasi qisqaradi, Zardushtiylik diniga e'tiqod qo’ygau yerli aholi islom dinini tezda qabul qilmaydi. o’z e'tiqodiga sodiq qoladi. Movarounnahrda istilochilaiga qarshi birin-ketin yirik xalq qo’zg’oIonlari boshianadi. 720-722 yillarda Divashtich rahbarligida Samarqand va Panjakentda shunday xalq qo’zg’oloni bo’lib o’tadi. Shuningdek, 750-751 yillarda Sharik boshchiligida Buxoroda xalqning norozilik kurashi sodir bo’ladi. Bular orasida 776-784 yillarda Buxoro, Samarqand, Nasaf va Keshda Muqanna boshchiligidagi xalq harakati hududiy kolami va
o’zining uzoq davom etganligi, arablarga jiddiy qarshilik ko’rsatilganligi bilan ajralib turadi. Manbalar ma'lumotiga ko’ra, Muqanna arablar qo’liga tushmaslik uchun o’zini olovga tashlab halok qiladi.
IX asrda ham arablarga qarshi xalq norozilik harakati va qo’zg’olonlari jiddiy tus ola boshladi. Istilochilar qurol kuchi bilan buning oldini olish imkoniyati yo’qligiga amin bo’lishgach, mahalliy aristokratiya-zodagonlar vakillarini ishga solishga majbur bo’lishadi. Biroq bunday urinishlar ham kutilgan natijani bermaydi. Xalifa Xorun ar-Rashid (786-809) vafotidan so’ng uning ikki o’g’li Ma'mun va Amin o’rtasida 809-813 yillarda o’zaro toj-taxt urishlari bo’lib o’tadi. Movarounnahrlik zodagonlar Ma'munning xalifa bo’Iishiga ko’proq xayrixoh edilar. Ammo arablarning xoxishiga ko'ra, Amin taxt egasiga aylanadi. Ma'mun esa ukasiga qarshi kurashini davom ettiradi. Bu harakatni Tohir ibn Husayn boshliq Xuroson va Movarounnahr mulkdorlari o’z yordamlari bilan quwatlantirib turishadi. 813 yilda Ma'mun Bag’dodni qo’lga kiritadi va o’zini xalifa deb e'lon qiladi. 812 yilda Tohir ibn Husayn Xuroson va Movarounnahr noibi etib tayinlangan edi. Oradan bir yil vaqt o’tmay, u o’z mamlakatini mustaqil deb e'lon qiladi. Tohir ibn Husaynning ko'p vaqt o’tmay vafot etishi mustaqillikni to’la ta'minlash imkoniyatini bermaydi. Uning o’g’li Abul Abbos Abdullohning 830-844 yillardagi noibligi davrida mamlakat poytaxti Marvdan Nishopurga ko’chiriladi. Bu davrda Somoniylarning mavqei ancha tiklana boradi. Ular Movarounnahrning Samarqand, Farg’ona, Shosh viloyatlarida noiblik qilayotgan edilar. IX asrning o’rtalariga kelib Movaraunnahrdagi barcha viloyatlarni Somoniylar idora qila boshlaydi. Ismoil Somoniy hukmdorligi davrida Movarounnahr arab xalifaligi istibdodidan tamoman ozod etiladi. Somoniylar davlati ancha markazlashgan, yirik davlat bo’lib, keyinchalik shu hududda qoraxoniylar, saljuqiylar va xorazmshohlar davlatining vujudga kelishi uchun siyosiy-tarixiy shart-sharoit hozirlab beradi.
Arablar qadimgi Turon madaniyatiga jiddiy talofot yetkazgan bo’lsalar-da, ancha ilg’or g’oyalarga ega bo’lgan, insonni komillik darajasiga ko’tarishda muhim ahamiyat kasb etuvchi islom dinini olib kirdilar. Movoraunnahr aholisi bu dinni dastlab keskin rad etgan bo’lsa ham, doimiy targ’ibot va tashviqotlar natijasida islom dini qabul qilinadi. Islomda olamning yaratuvchisi yakka-yu yagona, azaliy va abadiy Allohdir, degan bosh g’oya hukmrondir. Muhammad alayhis-salom Alloh rasulidir. Qur'oni karim islom dinining muqaddas kitobi bo’lib,

unda shariatning tayanch ahkomlari asosiy aqida va g’oyalari o’z ifodasini topgan. Movarounnahrliklar bu dinni qabul qilibgina qolmay, keyinchalik uning otashin taig’ibotchisiga ham aylandilar. Ayniqsa, Imom Ismoil ibn al-Buxoriyning (810-871) buyuk xizmatlari musulmon olamida yuksak ehtiromga sazovordir. Mashhur muhaddis olim Imom Ismoil ibn al-Buxoriy Muhammad alayhis-salom hadislari, ya'ni turli munosabat bilan aytilgan gaplari, ibrat, ko’rsatma va nasihatlarini hamda u kishining pok axloqi, najib xulq-atvoriga doir hikmatlarni yig’ib, "AJ-jomi' as-sahih" ("Ishonarli to’plam") nomli to’rt jildli ulkan kitobni tuhfa qildi. Mazkur kitobdan muallifning yillar davomida olti yuz ming hadis ichidan tanlab olib, eng ishonchli hadislar sifatida taqdim etgan 7275 ta hadis o’rin olgan. Bu kitob Qur'oni karimdan keyingi muqaddas islomiy manba sanaladi.

Movarounnahrda arab xalifaligi hukmronligi tugatilgandan so’ng o’rta OsJyo xalqlari o’rtasida o’z davlatchiligining shakllanish jarayoni ancha tezlashdi. Tojiklar yagona xalq sifatida tanildi. Movarounnahr, Xuroson va Eronning katta qismini qamrab olgan Somoniylar davlatida dariy (fors-tojik)ga davlat tili maqomi berildi. XI-XII asrlarda turkiy elatlar, jumladan, o’zbeklar Movarourmahr aholisining katta qismini tashkil eta boshladi. o’z mushtarak tiliga ega «to'qson ikki bori» (Turdi Farog’iy) turkiy qavmlardan iborat bo’lgan o’zbeklarning vujudga kelgan ijtimoiy-siyosiy, tarixiy-madaniy shart-sharoiti tufayli adabiy tilining shakllanish jarayoni kuchaydi. Bu davrda qishloq xo’jaligining ancha taraqqiy topganligi manbalarda o’z ifodasini topgan. Shuningdek, hunarmandchilikning rivojlanishini ta'minlashda ham qishloq xo’jaligidagi samaradorlik o’zining ijobiy ta'sirini ko’rsatgan. IshoncM manbalarning ma'lumotlariga ko’ra, bu davrda qaysi joyning aholisi 32 hunarni bilsa, o’sha yeiga shahar maqomi berilgan. Buxoro, Samarqand, Urganch, Marv, Omul (Chorjo’y) kabi ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-madaniy markazlar ana shunday "32 xil hunar" egalari yashaydigan shaharlar sirasiga kirar edi.
o’rta Osiyo xalqlarining X-XII asrlaiga oid arxitektura va san'atida hukmron mafkuraga aylangan islom dinining asosiy g’oyalari o’z ifodasini topganligi yaqqol ko’zga tashlanadi. Samarqand, Buxoro, Termiz, o’zgan, Marv kabi shaharlarda ko’plab saroy, masjid, xonaqoh, madrasa, minora, tim, sardoba va boshqa binolar qad rostladi. Somoniylar, qoraxoniylar, xorazmshohlar davrida qurilib, bugungi kunga qadar
saqlanib qolgan tarixiy obidalar X-XII asrlarning muhim madani> yodgorligi sanaladi. Buxorodagi Ismoil Somoniy maqbarasi o’rta Osiyo arxitektura san'ati bu davrda yangi taraqqiyot bosqichiga yuz burganligining yorqin namunasidir. Ushbu maqbara kub shaklida barpo etilgan bo’lib, tomi gumbaz qilib yopilgan. Gumbazning o’rtasida kichkina minoracha mayjud. Binoning bir xilda bezatilgan tashqi manzarasi bor. Uning ichki va tashqi tomoni naqshlar bilan bezatilgan. Ismoil Somoniy maqbarasini barpo etishda qadimgi me'morchilik an'analari saqlanib qolganligi ham sezilib turadi. Binoning tashqi burchaklaridagi ustunlar va unda ishlatilgan xilma-xil unsurlar shunday xulosaga kelish imkonini beradi.
Qoraxoniylar va xorazmsliohlar davrida qurilgan noyob arxitektura yodgorliklari uzoq yillar o’tishiga qaramay, tarovatini yo’qotmay, hamon salobat to’kib turibdi. Bulardan Navoiy viloyati Hazora qishlog’idagi Dehgaron masjidi (XI asr) va uning yaqinidagi «Raboti Malik» nomli katta hamda go’zal karvonsaroyni ko’rsatish o’rinlidir. Mazkur me'moriy obidalar o’z tarhi va qurilishi bilan san'at darajasiga ko’tarilganki, ularni hamon hayrat bilan tamosha qilish mumkin, «Minorai kalon» nomi bilan shuhrat qozongan Masjidi jomi minorasi esa Buxoro qadimiy binokorligining eng yaxsht yodgorliklaridan biridir. Bu minora 1127 yilda Arslonxon hukmdorligi davrida qurilgan. XII asming oxirida Vobkentda ham shunday minora barpo etildi. 1108 yilda g’oyat pishiq reja asosida Surxandaryo viloyati Jarqo’rg’on tumanida shunday noyob me'morchilik yodgorligi hisoblangan minora qad ko’tardi. Keyinchalik qayta ta'mirlangan Buxorodagi Namozgoh va Mag’oki Attoriy masjidi ham ana shu asrga oiddir. Qoraxoniy va xorazmshohlar hukmronligi davrida vujudga kelgan tarixiy obidalar son jihatidan ancha ko’p. Urganchdagi Faxriddin Roziy maqbarasi, Amudaryo qirg’og’i yaqinidagi Doyaxotin raboti, Kaspiy dengizining g’arb tomonidagi Beleuli tosh raboti, Marvdagi Sulton Sanjar saljuqiy maqbarasi va Talxatanbobo masjidi, o’zganddagi uchta maqbara va bitta minora o’rta Osiyo xalqlari me'morchilik san'atining X-XII asrlardagi go’zal yodgorliklaridir.
IX-XII asrlarda arxitektura bilan bir qatorda san'atning boshqa turlari, jumladan, naqqoshlik, tasviriy sarfat, musiqa ham ancha rivojlandi. Xattotlik ham muhim ma'naviy ahamiyat kasb etuvchi sohalardan biri bo’lib, keng tarqaldi va taraqqiy etadi. Yirik feodal davlatlarining vujudga kelishi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot, ilmiy-madaniy, adabiy-badiiy
aloqalarning avj olishi tufayli fanning falsafa, mantiq, riyoziyot, tibbiyot, tarix, tabiiyot, tilshunoslik, adabiyotshunoslik kabi sohalari rivoj topdi. Arab tili Sharq mamlakatlari orasida ilm-fan tili sifatida shuhrat qozondi. Buxoro, Samarqand, Termiz, Urganch, Marv, Balx, Bag’dod, Shom kabi shaharlar Sharq olimlari hamkorligining markazi bo’lib qoldi.
o’rta Osiyodan yetishib chiqqan Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, Abunasr Farobiy, Ahmad Farg’oniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy kabi qomusiy olimlarning ilmiy faoliyati natijasi o’laroq bu muqaddas sarzarnin shuhrat taratadi, jahon ilm-fani, madaniyati xazinasiga bebaho durdonalar qo’shadi. Shuningdek, tarixchi va adabiyotshunoslardan «Kitob ul - maorif», «Kitob ush-she'r va-sh-shuaro» asarlarining muallifi Abdulloh ibn Muslim Marvaziy Dinovariy, «Zaynul-axbor» («Xabarlar ko'rki») nomli asar muallifi Abusaid Gardiziy, dariy tilida 30 tomlik kitob yozgan Abulfayzi Bayhaqiy, «Buxoro tarixi» kitobi bilan shuhrat qozongan Narshaxiy , «Tarixi muluki Turkiston» asari sohibi Majididdin Muhammad ibn Adnon, tarixchi Miskaveyh, tibbiyot rivojiga hissa qo’shgan olimlardan Ibn Hammor, Najibuddin Samarqandiy, matematik va astronom Muhammad Balxiy, huquqshunos Burhoniddin Ali Marg’inoniy, tilshunoslardan Abulqosim Zamahshariy, Mahmud Qoshg’ariylar ilm-fan rivojiga ulkan hissa qo’shdilar.
3.2. X-XII asrlar badiiy adabiyot taraqqiyotida yangi bosqich
X-XII asrlar badiiy adabiyot taraqqiyoti uchun ham muhim bosqich bo’ldi. Bu davrda xalq og’zaki ijodining boy va xilma-xil asarlari vujudga keldi. Fors-tojik (dariy) va turkiy adabiy til shakUana boshladi. Bu tillarda ijod qilgan atoqli so’z san'atkorlarining nomi asrlar osha umrboqiylik kasb etgan o’lmas asarlari bilan yashab kelmoqda. Somoniylar davrida arab tili o’z hukmronligini birmuncha yo’qotib, mahalliy tillardan dariyga o’rnini bo’shatib bergan bo’lsa-da, Movarounnahr-u Xurosonda yashagan aksariyat shoirlar arab tilida asarlar yaratishda davom etdilar. Bu haqda nishopurlik mashhur olim, yozuvchi, adabiyotshunos, tilshunos va tarixchi Abu Mansur as-Saolibiy (961-1038)ning «Yatimat ad-dahr fi maxosin ahl al-asr» («Asr ahlining fozilJari haqida zamonasining durdonasi») nomli tazkirasi boy ma'lumot beruvchi
56
muhim manba sanaladi. As-Saolibiy juda ko’p sharq mamlakatlarida bo’lgan. Jumladan, Arabiston, Iroq, Xuroson, Movarounnahr, Xorazm kabi o’lkalarni kezib chiqqan. Manbalarda qayd etilishicha, uning 34 asari mavjud bo’lgan. As-Saolibiy nomini ko’proq uning «Yatimat ad-dahr» tazkirasi tanitgan. Tazkira to’rt qismdan tarkib topgan bo’lib, uning har bir qismi o’n bobga ajraladi. Ma'lumotlaiga ko’ra, asar 995-1000 yillar mobaynida yozib tugatiladi. Keyinroq, taxminan 1020 yillarda muallif kitobni ikkinchi marta qaytadan ishlab, unga yana yangi shoirlar haqidagi ma'lumotlarni qo’shgan.
Tazkiraning to’rtinchi qismida Somoniylar sulolasi hukmronligi boslilanishidan g’aznaviylar davlati boshlarigacha yashagan shoirlar, tiirli mamlakatlardan Buxoroga kelib har xil lavozimlarda faoliyat ko’rsatgan so’z san'atkorlari haqida ma'Iumot beriladi. Mazkur qismning dastlabki uch bobi Buxoroning o’zida yashab ijod etgan 48 shoirning hayoti va ijodiga doir qaydlardan iborat. Tazkiraning to’rtinchi bobi Xorazm shoirlaridan yettitasini o’z ichiga oladi. Shuningdek, bu qismda asli nishopurlik bo’lib, Movarounnahrga kelib qolgan shoirlar ham kiritilgan. «Yatimat ad-daftr»da nomlari tilga olingan ijodkorlar arabnavis shoirlardir. Shimday bo’lishiga qaramay, ularning ayrimlari fors-tojik tilida so’zlashgan, hatto she'rlar yozgan zullisonayn adiblar hisoblanadi. Arab tilida ijod etgan shoirlardan ayrimlari fors-tojik tilidagi asarJarni arab tiliga tarjima qilish bilan shug’ullanganlar. As-Saolibiy tazkirasida Abul Hasan al-Muammal, Abu-1 Qosim Ismoil ash-Shajariy, Abu Ahmad ibn Abu Bakr al-Kotib, Abu Tayyib Muhammad ibn Hotim Al-Mus'abiy, Abu-1 Husayn Muhammad al-Murodiy singari movarounnahrlik tab' ahli haqida nodir ma'lumotlar va ular asarlaridan namunalar berilgan. «Yatimat ad-dahr»da ma'lumot berilishicha, Abu Tayyib Muhammad ibn Hotim al-Mus'abiy davlatni boshqarish, vazirlikda taniqli, odamlar bilan muomala-munosabatda dilkash, shirinsuxan va fozil inson bo’lgan. As-Saolibiy uning qo’lini kishini xayratga soladigan chaqmoqqa, qalamini qog’oz uzra kezuvchi sayyoraga, xatini mevali daraxtlar bilan qoplangan boqqa, notiqligini Utoridga qiyoslaydi. Utorid (Merkuriy) sayyorasi qadimdan yozuvchi va shoirlar homiysi sifatida talqin qilingani bois tazkira muallifi Al-Mus'abiy notiqligini shunday tashbeh bilan ulug’laydi. Tazkiranavisning ma'lumotiga ko’ra, amir as-Sa'id Nasr ibn Ahmad son-sanoqsiz fazilatlarini nazarda tutib adibni (Mus'abiyni) vazirlik lavozimiga

Turkiy qabila va elatlarning o’rta Osiyoga ko’chib kelishi, ayniqsa, qoraxoniylar davrida kuchaydi. Ularning yerli aholi bilan chatishib ketishi bilan turkiy tilda so’zlashuvchi xalqlarning nufuzi yanada oshdi. XII asiga kelib Yettisuv, Farg’ona, Xorazm, Toshkent, o’zgand, Sayram, Qashqar, Buxoro kabi shaharlarda ham turkiy xalqlar soni ancha ko’paydi. Mahmud Qoshg’ariyning ma'lumot berishicha, turli turkiy xalqlarning chatishuvi va aralashuvi natijasida, o’g’iz, chigil, qipchoq lahjalari guruhidagi tillar singari umumiy so’zlashuv vositasi vujudga kela boshladi. Bunday mo’tadil vaziyat umumiy, mushtarak adabiy tilning shakllanish jarayonini tezlashtirdi. Mazkur hodisaning ro’y berishida qabilalar o’rtasida vujudga kelgan siyosiy-tarixiy, adabiy-ma'naviy va ijtimoiy-iqtisodiy aloqalar, badiiy adabiyot, jumladan yozma adabiyot taraqqiyotining ta'siri beqiyos kattadir.

Mahmud Qoshg’ariyning "Devoni lug’otit turk" asaridagi xalq og’zaki ijodi va yozma adabiyot namunalaridan iborat she'riy parchalar turkiy xalqlaming ota-bobolari badiiy tafakkuri mahsuli bo’lganidek, Yusuf Xos Hojibning "Qutadg’u bilig", Ahmad Yugnakiyning "Hibatul-haqoyiq" dostonlari ham zikri o’tgan xalqlarning umumiy boyligi sifatida qabul qilinadi. Atoqli sharqshimos olim E.E.Bertels X asrda Buxoroda yaratilgan adabiyot haqida quyidagilarni e'tirof etgan edi: "Aslini aytganda, til nuqtai nazaridan bu davr adabiyotini fors va arab adabiyotiga bo’lish -haqiqatdan shartli narsadir. Aslida biz mavzu, uslub, tashqi ko’rinishi bir xil, faqat tildagina farqi bo’lgan yagona adabiyotga egamiz. Shuni ham aytish kerakki, shoirlar ko'p holda ikki tilni bilishgan va har ikki tildan birday osonlik bilan foydalanishgan, bir fikrning o’zini goh u, goh bu tilda ifoda etishgan". Bu fikrni arab va fors tillarida yaratilgan adabiyot bilan yonma-yon vujudga kelgan turkiy tildagi badiiy so’z san'ati namunalariga nisbatan ham qo’llash o’rinlidir. Zero, qardosh xalqlar adabiyotining tayanch g’oyaviy manbai Qur'oni karim, Hadisi sharifbo’lganidek, "Qutadg’ubilig", "Hibatul-haqoyiq" dostonlarining ham ma'naviy sarchashmalari ana o’sha nodir kitoblar sanaladi. Xoja Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirg’oniy singari mutasawif shoirlar bu ilohiy ne'matlardan yanada ko’proq bahramand bo’lgan o’z davrining uiug’ donishmandlari sanaladi. Demak, X-XII asrlar xalqlar do’stligi— adabiyotlar do’stligi, adabiy aloqalar rivoji uchun muhim davr bo’Iishi bilan bir qatorda, badiiy so’z san'atining keyingi bosqichlaridagi .rivojlaiushi uchun muhim omil vazifasini ham o’tadi.