Rahbar: F. N. Abdullayeva Buxoro 2021 Reja: kirish I gеоmеtrik figuralar elеmеntar matеmatik tasavvurlarni shakllantirish оmili sifatida

Figurani chizing, qirqib oling
Figurani chizing,
qirqib oling,


bo’laklarga bo’ling.
Figurani chizing, qirqib oling, bo’laklarga bo’ling, yangi figura yasang.

Masalan: har bir shaklni to’g’ri to’rtburchak va 2 ta uchburchakka ajrating. [14,814-mashq]

Figurani bo’laklarga bo’lishning xususiy holi bu figurani teng bo’laklarga bo’lishdir. O’quvchilar kesmalarni, ko’pburchaklarni teng qismlarnga bo’lishni o’rganadilar.¹

Boshlang’ich sinflar uchun Davlat ta’lim standarti talabiga asosan boshlang’ich sinflarda o’quvchilar tevarak-atrofdagi geometrik shakllarni tanish, topa olish ko’nikma va malakalarini egallashlari talab etiladi. Demak, o’quvchilar atrof-muhitda geometrik figuralarni tanishga doir mashqlar bilan bir qatorda:

A) murakkab geometrik figuralarda tanish figuralarni topishga doir mashqlar bilan tanishadilar. Masalan, uchburchaklar nechta? Kvadratlar nechta? To’g’ri to’rtburchaklar nechta?. [13,345-mashq]

_______________________________________________________________________________________________________

1. 
   Jumaev M.E. va boshq. Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi. (Oliy o’quv yurti talabalari uchun darslik) — T:. «Fan va texnologiya», 2005-yil.
   

2. 
   umumiy elementga ega bulgan figuralarni izlashga doir mashqlar bilan tanishadilar. Masalan,
   

1. 
   VD kesma umumiy bo’lgan beshta shaklni ayting?
   

2. 
   AE kesma qaysi shakllar uchun umumiy bo’ladi? [12,803-mashq]
   

S


V D
A Ye


V) Murakkab geometrik figuralarda bir nechta figuraning umumiy qismidan iborat bo’lgan figurani topishga doir mashqlar bilan tanishadilar. Masalan [13,256-mashq]

Chapdagi rasmdan 5 ta uchburchak, o’ngdagi rasmdan 5 ta to’rtburchak topib tanishadilar.

Biz yuqorida o’quvchilarda burchak haqida dastlabki tasavvur xosil qilishda uni «uchburchakning uzib olingan» burchagi sifatida talqin etilishi haqida aytib o’tdik.

Shuni aytish lozimki, boshlang’ich sinf o’quvchilari burchaklar haqida biroz cheklangan ma’lumot oladilar: faqat to’g’ri va to’g’ri emas burchaklarni farqlashni

o’rganib, burchakning uchi va tomonlarini ajrata oladilar xolos. Bu bosqichda ular burchakning tomonlari nurlardan iborat ekanligini anglab yetmaydilar. Qog’oz varagini buklash yo’li bilan o’quvchilar to’g’ri burchak modelini xosil qiladilar, ularni burchaklarga qo’yish usuli bilan berilgan burchaklar ichida to’g’ri yoki to’g’ri emas burchaklarni ajratishni o’rganadilar. Keyinroq esa malka modelidan foydalanish o’quvchilarning «burchakni kattalashtirish (kichiklashtirish)» termini ma’nosini anglab yetishga yordam beradi.

O’quvchilarda burchak to’g’risida tasavvurni tarkib toptirishning murakkabligi sababi shundan iboratki, ular birinchi marta chegaralanmagan figurani o’rganishga kirishadilar. Chegaralanmagan figuralar haqida o’quvchilarda tasavvur xosil qilish o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, uni faqat boshlang’ich sinf o’quvchilaridagina emas, balki 5-6-sinf o’quvchilarida tarkib toptirish ham murakkab jarayondir.

Siniq chiziq haqida o’quvchilarda tasavvur xosil qilish uchun o’qituvchi bir bo’lak simni olib, uni o’quvchilar ko’z o’ngida sindirib (bukib) amalga oshirishi maqsadga muvofiqdir.

O’quvchilarning e’tiborlari siniq chiziqning bo’ginlari (qismlari) kesmalardan iborat ekanligiga qaratiladi. O’quvchilvrning o’zlari cho’plardan va plastilin bo’laklaridan siniq chiziq modellarini yasashlari, daftarlariga va doskaga siniq chiziq chizishni o’rganib olishlari maqsadga muvofiqdir. Bundan so’ng ularga siniq chiziqlar ochiq va yopiq bo’lishi mumkinligi aytiladi. Bunda yopiq siniq chiziqlar ko’pburchaklarning chegaralari bo’lishini o’quvchilar ongiga yetkazish muhimdir. Masalan, uchta bo’g’indan iborat yopiq siniq chiziq uchburchakning chegarasidir.

Shundan keyin o’quvchilarga siniq chiziq uzunligini topish uchun uning har bir bo’g’ini uzunligini topish va topilgan sonlarni qo’shish kerak ekani aytiladi. Siniq chiziq uzunligini topishga doir mashqlar o’quvchilarni, ko’pburchak perimetrii tushunchasini idrok qilishga olib keladi. Perimetrii topilishi kerak bo’lgan dastlabki figura sifatida uchburchak olinishi maqsadga muvofiqdir. Shundan keyin o’quvchilarni har xil ko’pburchaklarning perimetrlarini topish

bo’yicha mashq qildirish kerak. Ular orasida teng yonli va teng tomonli uchburchaklar, to’g’ri to’rtburchaklar, kvadratlar va boshqa figuralar bo’lishi maqsadga muvofiqdir.

Matematika o’qitish metodikasi umumiy matematika metodikasiga bog’liq. Umumiy matematika metodikasi tomonidan belgilangan qonuniyatlar kichik yoshdagi o’quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda boshlang’ich matematika o’qitish metodikasi tomonidan ishlatiladi.

Boshlang’ich matematika o’qitish metodikasi pedagogika fani bilan uzviy bog’liq bo’lib, uning qonuniyatlariga tayanadi. Matematika o’qitish metodikasi bilan pedagogika orasida ikki tomonlama bog’lanish mavjud.

Bir tomondan matematika metodikasi pedagogikasining umumiy nazariyasiga tayanadi va shu asosda shakllanadi, bu hol matematika o’qitish masalalarini hal qilishda metodik va nazariy yaqinlashishning bir butunligini ta’minlaydi.

Ikkinchi tomondan pedagogika umumiy qonuniyatlarni shakllantirishda xususiy metodikalar tomonidan erishilgan ma’lumotlarga tayanadi, bu uning hayotiyligi va aniqligini ta’minlaydi.

Pedagogika metodikalarining aniq materialidan oziqlanadi, undan umumlashtiriladan foydalaniladi va o’z navbatida u metodikalarni ishlab chiqishda yo’llanma bo’lib xizmat qiladi. Matematika metodikasi pedagogik psixologiya va yosh psixologiyasi bilan bog’liq. Tarbiya va ta’limning ko’pgina masalalarini hal qilishda o’qituvchi pedagogik-psixologiya va yosh psixologiyaga oid ko’pgina bilimlardan foydalanish kerak.

Yoshlar psixologiyasi ta’lim ta’sirida kishi ma’naviy qiyofasining shakllanishi qonuniyatlarini, turli yoshdagi bolalarning psixologik xususiyatlarini, shuningdek, bolalarning bilimlarni malakalarni o’zlashtirishlarining psixologik qonuniyatlarini, ularning mustaqilliklari va ijodlarining rivojlanishi, o’quvchilar shaxsning kamol topish qonuniyatlarini o’rganadi bu o’quv tarbiya ishini tashkil qilishda katta ahamiyatga ega.

Boshlang’ich matematika metodikasi ta’limning boshqa metodikalari ona

tili, tabiatshunoslik, rasm, mehnat va boshqa fanlar metodikasi bilan bog’liq. Predmetlararo bog’lanishi to’g’ri amalga oshirish uchun o’qituvchi buni hisobga olishi muhimdir.

Yuqori sinflarda predmetlararo bog’lanishni amalga oshirish ancha qiyin, chunki har qaysi predmetni ma’lum bir o’qituvchi olib boradi.

Boshlang’ich sinflarda bunday emas. Hamma fanlarni bir o’qituvchi olib boradi va shu sababli uning oldida predmetlararo bog’lanishni amalga oshirish imkoniyati ochiladi.

Boshlang’ich ta’limining turli o’quv predmetlariga oid darslarda o’quvchilar tevarak-atrofdagi voqea va hodisalar, ularning xossalariga oid konkret tassavurlar oladilar. Matematikaning farqlantiruvchi xususiyati shundan iboratki, matematika ob’ektiv borliqni o’rganish bilan bir vaqtda o’rganilayotgan voqea va predmetlarning aniq mazmunidan moddiy dunyoning eng umumiy tomonlariga tegishli bo’lmagan uning miqdoriy tomonlariga hamda fazoviy shakl va munosabatlariga tegishli bo’lmagan hamma narsaga nisbatan abstarksiyalanadi. Matematikaning buyuk kuchi shundadir, ya’ni tushunchalarning abstraktligi va umumiyligidir, boshqa o’quv fanlari bilan har tomonlama ko’plab bog’lanishlar, munosabatlar o’rnatish imkoniyatlari ana shundadir.

Bunday bog’lanishlarni o’rnatishda umumiy faktlarni, ya’ni son haqidagi, arifmetik amallar haqidagi, geometrik figuralar, miqdorlar, shakllar haqidagi tasavvurlar va elementlar tushunchalar, har xil malaka va ko’nikmalar, faoliyat turlari, o’qitishning forma va metodlarini asos qilib olish mumkin.

Matematika darslarida o’quvchilarning tabiatshunoslik, jugrofiya, tarix, rasm, chizmachilik, mehnat, jismoniy tarbiya va boshqa fanlardan olgan bilimlaridan foydalaniladi.¹¹

Bu fanlarga oid ma’lumotlar arifmetik masala va misollar tuzish uchun material bo’lib xizmat qilish mumkin. Masalan tarixiy voqealar haqida bilim berish, Vatanimiz va boshqa mamlakatlar chegaralarining uzunligi, mamlakatlar

11.