|
10.1-javdal
Ayrim davlatlarda aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan elektr
energiya iste’moli miqdori (kVt.s/yil)
Islan-
diya
Nor-
ve-
giya
AQSH
Italiya
Qozo-
g ‘is-
ton
Tojikis
ton
Qirg‘i
ziston
0 ‘zbe
kiston
25,9
23,4
1237
0
4530
2930
2210
1520
1670
136
0 ‘zbekiston qishloq xo‘jaligini rivojlanishi asosan qo‘l mehnati
va mehnat resurslariga tayangan holda amalga oshirilib kelinardi.
Shu bilan birga XX asming ikkinchi yarmida 0 ‘zbekistonda ham
elektr energiyasidan ayrim qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirish
jarayonlarida foydalanila boshlandi.
Bular asosan suv ko‘tarib beruvchi nasoslarda, ventilyatorlarda,
don tozalash punktlarida transporterlami harakatga keltirishda elektr
yuritmalardan tashkil topgan elektrlashtirilgan qurilmalar edi. Elektr
energiyasidan suv isitish jarayonlarida foydalanish ham XX asming
50-yillarida amalda qo‘llanila boshlandi. Ushbu yillarda qishloq
xo‘jaligi elektr iste’molchilari asosan ichki yonish dvigitellari bilan
harakatlantiruvchi
generatorlardan
tashkil
topgan
elektr
stansiyalardan energiya qabul qilib ishlar edi.
Arzon elektr energiya ishlab chiqaruvchi gidroelektr stansiyalar
qurilishi XX asming 20 - 30 yillaridan boshlab yuborildi. 1960 -
1980-yillarda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida kichik quvvatli
elektr energiyasi iste’molchilari (yoritish, alohida elektrlashtirilgan
donni qayta ishlash, em xashak tayyorlash) bilan bir qatorda yirik
sanoatlashgan qishloq xo‘jaligi korxonalari aholiga qishloq xo‘jaligi
mahsulotlari yetishtirib bera boshladi va ular katta mikdorda elektr
energiyasi
iste’molchilari
bo‘lib
shakllandi.
Bular qatoriga
ixtisoslashgan parrandachilik korxonalari Buxoro, Samarkand,
Qorasuv, Toshkent, Sirdaryo, Farg‘ona va boshqa tovuq fabrikalari,
chorvachilik
komplekslari
«Красный
водопад»,
Halqobod,
Kattaqo‘rgon va boshqalar, cho‘chqachilik komplekslar (Ohangaron,
Jomboy, Qo‘yliq va boshqalar) kiradi.
1985 - 1990-yillarda 0 ‘zbekistonda ishlab turgan elektr stan
siyalari quvvati va ularda ishlab chiqarilgan elektr energiyasi
0 ‘zbekiston sanoati qishloq xo‘jaligi va boshqa; iqtisodiyot
tarmoqlarini
elektr
energiyasi
bilan to‘la
ta’mini
ay
olish
imkoniyatiga ega edi. 1971 -yilda qishloq joy lari da joylashgan eng
137
uzoq hududlarga ham elektr energiyasi yetkazib beriidi. Ular yagona
energotizimiga ulandi.
Qishloq xo‘ja!igi elektr energiyasi iste’molchilari sanoat
iste’molchilaridan farqli o ‘laroq, kichik quvvatli va bir biridan uzoq
masofada joylashgan bo‘lib, ularga elektr stansiyalardan energiya
yetkazib berish tarmoqlarida elektr energiya isrofi katta miqdomi
tashkil etadi va bu muammo hozirgi kunda ham o ‘z yechimini to ia
topgani yo‘q.
1960-yillardan boshlab paxta yetishtirish uchun yangi erlarni
o‘zlashtirish
bo‘yicha
boshlangan
keng
miqyosli
ishlar
0 ‘zbekistonda irrigatsiya tizimlarini rivojlantirish, meliorativ
ishlami amalga oshirish bilan bog‘liq katta miqdordagi elektr
energiyasini agrar sohaga yetkazib berish zaruriyati yuzaga keldi.
M irzachoini o‘zlashtirish, Sirdaryo, Jizzax, Qashqadaryo,
Buxoro viloyatlarida paxta yetishtirishda zarur b o ig an suv bilan
ta’minlash uchun Sirdaryo, Amudaryoda 1960 - 80 yillarda qurilgan
ко‘p lab kanallardan suvni yuzlab metr balandlikka ko‘tarib berish
uchun bir necha o ‘nlab yirik nasos stansiyalari qurib bitkazildi va
ulami harakatga keltiruvchi elektr motorlarni elektr energiyasi bilan
ta’minlash uchun elektr uzatish tarmoqlari va yuzlab yirik
podstansiyalar qurildi.
Asosiy er maydoni (93 % dan ortig‘i) sug‘orma dehqonchilik
hisoblanuvchi 0 ‘zbekiston qishloq xo‘jaligida nasos stansiyalar
yirik elektr energiyasi iste’molchisiga aylandi.
Respublika rivojlangan qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishga ega
mamlakatlar qatoriga kiradi va unda sug‘orma dexkonchilikni suv
ta’minoti, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirish, qayta ishlash va
saqlash jarayonlarini amalga oshirish, agorosanoat majmuining
qishloq xo‘ja!igi yakuniy mahsulotlarini ishlab chiqish bilan
bilvosita shug‘ullanuvchi tarmoqlari yuritishida katta miqdorda
elektr energiyasi iste’mol qilinadi.
138
Elektr energiyani kiehik kuchlanishlarda uzoq masofalarga
uzatish maqbul emas, chunki elektr tarmoqlardagi yo‘qotishlar
tokning kvadratiga proporsionaldir. Shu sababli bitta q u w atn i
simlardan oqib o ‘tadigan tok qiymatini kamaytirish maqsadida uzoq
masofalarga katta kuchlanishlarda uzatish maqsadga muvofiqdir,
Elektr uzatish linivalarida dastavval kuchlanish orttiriladi, masalan
110 kV gacha. Bunda elektr energiya uzoq masofalarga uzatiladi.
Elektr uzatish tarmog‘i liniyasining so‘ngida elektr energiya yana 35
kV gacha pasaytirildai, so‘ngra 10 kV va oxiri 0,4 kVgacha. Elektr
energiyani davlat energiya tizimdan qishloq iste’molchilariga
uzatish uchun 6, 10, 20, 35 va 110 kV kuehlanishli tarmoqlar,
110/10, 110/35 35/10, 35/0,4, 20/0,4 va
6
...
10/0,4 kVli
kamaytiruvchi iste’molchi podstansiyalar ishlatiladi. Elektr liniyalar
va pasaytiruvchi transformatorli podchstansiyalardan qishloq erlarda
joylashgan boshqa iste’molchilar ham ta’minlanishi mumkin.
Bunday holatlarda qishloq xo‘jaiigiga mo‘ljallangan tarmoqlarga
umumiy yuklamaning 50 % dan kam miqdordagi qo‘shimcha
iste’molchilar ulanishi mumkin. Elektr energiyani qabul qilish, bir
nominaldagi o ‘zgaruvchan tok qiymatini boshqa nominaldagi
kuchlanishga aylantiruvchi va elektr energiyani liniyalar o ‘rtasida
taqsimlash, elektr energiyani iste’molchilarga yoki iste’molchilar
gumhiga uzatishga mo‘ljaliangan elektr uskuna transformatorli
podstansiya deb ataladi. Qishloq xo‘jaligi iste’molchilarini elektr
bilan ta’mialash uchun ko‘p hollarda seriyali ishlab chiqariluvchi
komplektli transformatorli podstansiyalar (KTP)lar qo‘llaniladi,
elektr liniyalar esa havo yoki kabelli bo‘lishi mumkin. Havo
liniyalari izolyasiyalanmagan alyuminiy yoki po‘lat-alyuminli
simlardan bajarilgan bo‘lib izolyatorlarga taxtali, temir-betonli yoki
po‘lat tayanchlarga mahkamlanadi. Ular simlami er sirtidan b ir hil
masofada ushlab turishga imokn beradi. Xonalar ichida elektr
energiyani ta’minlash taqsimlovchi uskunalar va ichki elektr
139
o'tkazgichlar yordamida amalga oshiriladi. Ular mis va alyumin
simlar va kabellardir.
Hozirgi kunga kelib elektr energiya asosan yuqori quvvatli
issiqlik stansiyalari (IES), gidravlik elektr stansiyalar (GES)larda
ishlab chiqariladi. B a’zi IESlarda gaz-turbinali uskunalar ishlatiladi.
Bu uskunalarda yonilg‘i mahsulotlarining havo bilan aralashmasi
yuqori bosim va haroratda gaz turbinaga kelib tushadi va bu yerda
gazlarning issiqlik energiyasi turbina motorining aylanish kinetik
energiyasi o‘giriIadi.
Qishloq xo‘jaligi
iste’molchilari elektr ta ’minoti tizimi
ishonchliligiga qo‘yiladigan talabalarga ko‘ra uchta (kategoriya)
darajaga bo ‘linadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
