Lh
va juftligi
n
bo‘Igan holatidir. Erkin fotonlar to‘la momenti
L
bo‘lgan
holatlarda b o iad i. T o ia momentning har bir qiymatiga bitta juftligi musbat
bitta juftligi manfiy b o ig a n holat to‘g ‘ri keladi.
Fotonning
L
momenti va
n
-juftligi aniq b o ig an holati m a iu m multipollik
bilan xarakterlanadi. B inobarin,
kvant elektrodinam ikasida
2L
karrali
multipollik o ‘tishda foton manbaga nisbatan
Lh
harakat miqdori olib ketishi
ko‘rsatiladi.
M ultipollarZ = 1 b o igan d a dipol,
L
= 2 b oig an d a kvadrupol,
L
= 3
b o ig an d a oktupol va h.k. nomlar bilan ataladi. Shunga asosan elektr dipol
va oktupol hamda magnit kvadrupollar toq-juftlikka, aksincha m agnit dipol
va oktupol hamda elektr kvadrupollar juft-juftlikka ega. Elektr multipollami
E harfi bilan, magnit multipollami esa M harfi bilan belgilash qabul qilingan.
Harfning o ‘ng tomoniga L momentning qiymati qo‘yiladi.
Masalan: elektrdipol k v a n tE l, m agnitdipol kvant M l, elektr kvadrupol
kvant E2, magnit kvadrupol kvant M2 va h.k.
Nuklonlam ing yadro bilan ta ’sirlashuvida yadro zaryadlarining qayta
taqsim lanishi
elektr
E,
spin va orbital m agnit m om entlarning qayta
taqsimlanishi esa magnit Aftipidagi nurlanishlar vujudga keladi. Yadrodan
chiquvchi y-kvantlam ing enegiyalari
keV
lardan bir necha
M eV
gacha
bo‘ladi. Shunga mos ravishda keltirilgan to ‘lqin uzunligi:
E
'
2 * 10“10 -r 5 * 10“14 m atrofida boTadi.
Agar fotonning toTqin uzunligi
X
. u bilan o ‘zaro ta’sirlashayotgan yadro
r
oTchami
R
dan katta, ya’ni — « 1 bo‘ Isa, odatda bu ta’sirlashuvda harakat
X
m iq d o ri m o m en ti va ju f tlik n i s a q la n ish q o n u n la ri
ru x s a t etgan
m ultipollikning eng kichik qiymatlari amalga oshiriladi. Elektromagnit
nurlanishlar nazariyasidan elektr
E
multipol nurlanishlari nurlanish toTqin
uzunligiga bogTiq boTib, nurlanish ehtimolligi
103
www.ziyouz.com kutubxonasi
p , ~
Magnit nurlanishlari uchun
P,
'
r
" 2‘
X
R
v
X J
(3.9.1)
(3.9.2)
Bundan ko‘rinadiki, birxil multipollikda A/nurlanishlar/s nurlanishlarga
nisbatan
( R ^ 1
\ X j
m arta qiyinlashadi. Boshqacha aytganda, berilgan
multipollik
L
da
ML
o ‘tish
EL
o ‘tishga nisbatan
'
eh
"
'
h
"
m nceR
\ P
y
l
m Pc R )
= 10
10
'
omilga yoki shuncha marotaba sekinlashgan boMadi.
Gam m ao‘tishlar ehtimolligi gamma foton energiyasi vayadroning massa
soniga bog‘liq:
2
P,
*
R P
X
e
2 I
a
21/ 1
(3.9.3)
Gamma-nurlanish ehtimolligi foton energiyasi o‘rta ortadi.
Nurlanish
multipolligi birga o ‘rta nurlanish ehtimolligi
PM
(
r
/
x
)HM)
P, ~ (
r
/
x
)21
' R _ '2
ga kamayadi.
Gamma-nurlanishda m a’lum tanlash qoidalari bajarilishi talab qilinadi.
Ya’ni harakat miqdor momenti va juftlik saqlanishi bilan ro‘y beradi.
Harakat miqdori momenti saqlanish qoidasiga ko‘ra,
|/ b - J 0|
/
| / b + / 0|
(3.9.4)
bu yerda
Ib
va /0 - yadroning boshlang‘ich va oxirgi holat spinlari. Juftlik
104
www.ziyouz.com kutubxonasi
saqlanish qonuniga ko‘ra:
n b _ (
1V
- elektr o ‘tishlar uchun;
n
7t,
h _ (
\
1\
/+l
)
- m agnit o ‘tishlar uchun .
(3.9.5)
Nurlanish tartibi spin saqlanishiga ko‘ra, aniqlanadi, nurlanish xili (elektr
yoki magnit) juftlik saqlanishiga ko‘ra, aniqlanadi. Shunday qilib, (3.9.4)
va (3.9.5) formulalardan vayuqorida aytilganlardan shu narsa aniqlanadiki,
birinchidan, multipollik / ortishi bilan gamm a-o‘tish ehtimolligi kamayadi,
ikkinchidan, o‘zgarmas / da magnit o‘tish ehtimolligi elektr o‘tish ehtimolligi
dan kam boMadi va uchinchidan aralash o ‘tishlarda kichik multipollikka
ega bo‘lgan o ‘tishlar ehtimolligi katta bo‘ladi. To‘rtinchidan o‘tish energiyasi
ortishi bilan ehtimolligi otrib boradi.
Quyidagi 3.2-jadvalda tanlash qoidasiga ko ‘ra, juftlik o ‘zgarishi yoki
o ‘zgarmasligiga qarab turli A
I
larda yuz beradigan asosiy gamma-o‘tishlar
ko‘rsatilgan.
3 .2 -ja d v a l
Juftlik o‘zgarishi
Spin o'zgarishi A
I
n d n o
0
1
2
3
4
5
Ha
E
1
M 2
£1
M 2
M 2 E 3
E 3 M 4
M 4 E 5
E 5 M 6
Yo‘q
M l E 2
M \ E 2
E 2
M3
M 3 E 4
E 4 M 5
M 5 E 6
Bu yerda boshlang‘ich va oxirgi juftliklar o ‘zgarsa - ha, o ‘zgarmasa -
yo ‘q. Harakat miqdori momentining saqlanishi
spinlari noldan spini nol
holatgaIrf = I0 = 0 o ‘tishni taqiqlaydi.
Spin vajufitlik bo‘yichatanlash qoidasidan tashqari, izotopik spin bo‘yicha
ham quyidagi tanlash qoidasi bajarilishi kerak:
A T =
0,± 1 va
A T C =
0.
Agar-^
b/ n
Ouyg‘ongan holati spini asosiy holatining spinidan ancha
farq qilsa (|/ -
3), unda uyg‘ongan holatning o ‘rtachayashash vaqti
105
www.ziyouz.com kutubxonasi
ancha katta bo‘Iadi. B a ’zi bir hollarda, u y g 'o n ish energiyasi' kichik
bo‘lganda, bu davr sekundlar,
kunlar va, hattoki, yillar bilan o ‘lchanadi.
Kattayashash vaqtiga ega boMgan uyg‘ongan holatlar m etastabil h o la tla r
deyiladi. Tarkibi bir xil bo‘lgan, lekin har xil yashash vaqtiga ega bo‘lgan
uyg‘ongan holatlarda tura oladigan yadrolar izom er y a d ro la r deyiladi.
Energiyalar bir-biriga ju d a yaqin, lekin kvant sonlari (spinlari, juftligi)
katta farq qiluvchi holatlarga izom er h o la tla r deyiladi. Izomer yadrolar
bo‘lishligini qobiqli model yaxshi tushuntiradi.
Masalan,
U5ln
izomer holatli yadroga misol bo‘ladi (3.11-rasm).
U5In
yadroning asosiy holati-g9/2, birinchi uyg‘ongan holati-
p m,
energiyasi
0,335
MeV.
E M eV
0,525
0,335
0
M4
4 ,
115
49
J n
' / /
1/
'2
Do'stlaringiz bilan baham: 
