Радиотехник тизимлар назарияси асослари

R = J _
o ‘zaro ta ’sir sohasi radiusi 
n
„ dan katta m asofalarda o ‘tish
m w c
ehtimoli kattaroq. Faqat yuqori energiyalardagina ulaming bir-biriga yaqin 
kelish ehtimolligi ortadi va kuchsiz o ‘zaro ta’sir intensivligi kuchayadi. 
Shunday qilib, kuchsiz o ‘zaro ta ’sirning ta ’sir radiusi kichikligi uning 
haqiqiy kuchini niqoblaydi.
Kuchsiz o ‘zaro ta'sirni yaqqol ko‘z oldimizga keltirish uchun kuchli, 
elektromagnit va kuchsiz o ‘zaro ta’sirlarni birma-bir tabiatda yo‘q, deb 
faraz qilaylik. Agar kuchli o ‘zaro ta’sir bo‘ lmaganda edi, 
n
-mezonlardan 
yengilroq zarralarda va ular bilan bog‘liq bo‘lgan fizik hodisalarda aytarli 
o'zgarishlar bo‘lmasdi. Lekin og‘ir zarralar butunlay bo‘lmas yoki mutlaqo 
boshqa zarralardan iborat bo‘lar edi. Shuning uchun dunyo yaxlit holda 
butunlay boshqacha bo‘Iardi. Elektromagnit o ‘zaro ta ’sir bo‘lmaganida 
esa tabiatda 
n
-mezonlardan og‘ir zarralargina qolar edi. M assasi deyarli 
bir xil, lekin faqat zaryadlari bilan farq qiladigan zarralarni bir-biridan 
end iajratib bo‘lmasedi (masalan,protonni neytrondan, uchala 
n
-mezonni 
bir-biridan va h.k.). Atom va undan ham katta masshtablarda (10“10m) 
dunyo o ‘zgarib ketardi. Atom ham, molekula ham, yorugTik ham, jism
ham boTmasdi. Biroq kuchsiz o ‘zaro ta’sir boTmasa, zarralardan faqat 
neytrino boTm aydi, xolos. Qolganlari aytarli o ‘zgarm aydi. Yadrolar, 
atom lar, molekulalar, kristallar avvalgidek mavjud boTadi. Barqaror
242
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

z a rra la rn in g so n i, b in o b a rin , a to m la r a to m la r d a ra ja s id a n to rtib
m ateriyaning tu zilish shakllari ancha k o ‘p b o ‘ladi. K uchsiz o ‘zaro 
ta'sirning yo ‘qligi atomlar, molekulalar, jism lar tuzilishi nuqtai nazaridan 
aytarli o ‘zgarishga olib kelm as edi. Aksincha, dunyo ju d a turli-tum an 
b o iard i. Kuchsiz o ‘zaro ta’siming mavjudligi ba’zi bir zarra vajism lam ing 
ba’zi tuzilish formalarini barqaror qiladi. Shunday qilib, kuchsiz o ‘zaro 
t a ’sir k o ‘proq zarralarnin g p arch alan ish i b o ‘y ich a «m utaxassis»dir. 
M asalan, / / -m ezonlarzaryadli 
n
-mezonlar, neytron va boshqa bir guruh 
og‘ir zarralam ing parchalanishi faqat kuchsiz o ‘zaro ta ’sir orqaligina ro ‘y 
beradi. Kuchsiz o ‘zaro ta ’sir kuchli va elektrom agnit o ‘zaro ta ’sirlarga 
qaraganda kamroq simmetriyaga ega, y a ’ni saqlanish qonunlari ko ‘proq 
buziladi. Hozircha kuchsiz o ‘zaro ta’sirda mikrodunyodagi jarayonlam ing 
o ‘ngni chap bilan, chapni o ‘ng bilan, zarrani antizarra bilan, antizarrani 
zarrabilan alm ashtirishganisbatan bo ‘lgan simmetriyasi buzildi. Kuchsiz 
o ‘zaro ta ’sir o ‘ngni chap, zarrani antizarra bilan almashtirishdan iborat 
murakkab simmetriyaga ham ega emas.
Gravitatsion o ‘zaro ta ’sir biz bilgan o ‘zaro ta ’sirlar ichida eng zaifidir. 
Tabiatda mavjud to ‘rtta o ‘zaro ta’sir ichida zarralam ing o‘zaro gravitatsiya 
ta ’siri uchun xarakterlovchi vaqtning kattaligi (1 0 17s) va unga xos ta ’sir 
kuchining ju d a kichikligi (1 0 '49) sababi deyarli hozirgacha elem entar 
zarralar nazariyasida e ’tiborga olinmaydi.