Kulon itarilish energiyasi hisobidan ham bogianish enegiyasi kamayishini
e ’tiborga olish lozim. Bu energiya Z2 bogliq b o ig an iig i sababli o g i r
yadrolarda yetarli darajada katta bo iad i. Elektrodinamikadan m aium ki,
tekis zaryadlangan
shar uchun Kulon energiyasi
Yadro b o g ia n is h energiyasi yadrodagi proton va neytronlarning
farqiga ham b o g iiq b o iib , proton va neytronlar
soni teng b o ig a n d a
yadrolar turg‘un b o ia d i. Protonlar soni neytronlar soniga teng b o ig a n
yadrolar uchun Z =
A/2
dir va bu tenglikdan har ikki tomonga o ‘zgarishi
yadroning b o g ian ish energiyasini kamayishiga sabab b o ia d i. Proton
b ila n n e y tro n la rn in g o ‘z a ro ten g b o im a s lig in i
(A -2 Z )2
m iq d o r
xarakterlaydi. Shuning uchun yadro bo g ianish
energiyasining nuklonlar
( 4 - 2 Z ) 2
sim m etrikligi tufayli kam ayishini hisobga oluvchi
---------— had
A
kiritilishi lozim.
Bu hadda
A~l
ko ‘paytuvchi
shuning uchun kiradiki, neytron proton
juftining paydo bo‘lishi bilan bog'lanish energiyasiga kiritiladigan o‘sish
shunday jufitning berilgan hajmda bo‘Iish ehtimolligiga chiziqli bog‘liq: bu
ehtimollik esa yadro hajmiga teskari proporsional. Bu tuzatmani yadro
tomchi modeli bilan tushuntirib bo‘ lmaydi, uni Pauli prinsipiga ko‘ra, fermi-
gaz modeli bilan tushuntiriladi.
Yadro bog‘lanish energiyasiga yana bir tuzatma — bu nuklonlarningjuft
yoki toqligiga ko‘ra, bog‘lanish energiyasining o‘zgarishiga tuzatmadir. Juft
protonli vajuftneytronIijuft-juftyadrolarengturg‘un (163 tayadro),juft-
toq yoki toq-juftyadrolarning (50-55 ta) bog‘lanish energiyasidan kamroq
va nihoyat toq-toq yadrolardan to‘rttagina yadro
Juft-juft yadrolarning mustahkam bog‘lanishligini va tabiatda ko ‘p
tarqalganligini ikki bir xil nuklon qarama-qarshi yo‘nalgan
spinlarining
juftlashishi va energetik sathni to‘ Idirishga intilishi bilan tushuntirsa bo‘ladi.
Shunday qilib, nuklonlar juft-toqligiga
§ A~w
tuzatma kiritiladi.
24
www.ziyouz.com kutubxonasi
+
|
juft-juft yadro uchun;
S =
0
A-toq,
juft-toq, toq-juft yadro uchun;
- |<5 |
toq-toq yadro uchun.
Yuqoridagi tuzatmalami hisobga olganda, bog‘lanish energiyasi uchun
K.Veyszekker formulasi
Bunda birinchi had — a
A
hajm
energiyasini, ikkinchi had — p
Am
had sirtni, uchinchi had y
Z2A~1'3
Kulon energiyalarini ifodalaydi. To‘rtinchi
va beshinchi h adlar — nuklonlar sim m etrik lik va toq ju ftlik larig a
tuzatmalar. Formuladagi beshta: a , p , y ,
8
koeflfitsientlar beshta
massalari aniq oTchangan yadrolarni qoTlash bilan aniqlanadi.
BogTanish energiyasini bilgan holdayadro massasini quyidagi formula
yordamida hisoblash mumkin:
M ( A ,Z ) - Z m p + ( A - Z ) m n- E h - Z m p + ( A - Z ) m n-a A + /? A 2/3 +
Dastlab, 1954-yilda amerikalik fizik Grin ko ‘plab tajriba natijalariga
ko‘ra, koeffitsientlami aniqladi. Hozirgi vaqtda koeffitsientlar quyidagicha
qiymatga ega:
a =
\5,7MeV,
p = 17,8
MeV,
y = 0,71
MeV, 4
= 23,7
MeV, 8
= 34
MeV.
Bu formula yordamida istalgan
(Z vaA )
yadroning massasini, bogTanish
energiyasini -1 0 " 4 aniqlikda hisoblash m um kin.
Bundan tashqari a -
yem irilish, proton, neytronlarni yadrodan ajratish, boTinish va sintez
reak siy alarid a ajralad ig an en erg iy alarn i k atta
a n iq lik d a h isoblash
imkoniyatini beradi.
(1.5.3)
+yZ2A -m +^ A
2Z)
+8A~m .
A
(15.4)
25
www.ziyouz.com kutubxonasi