Радиотехник тизимлар назарияси асослари

4.4.1. Yulduzlararo changda yorugdikning kuchsizianishi
a) Chang zarralarida yorug‘likning sochilishi. Qorong‘i uyga eshik tirqishidan Quyosh nuri dastasi tushayotgan bo'lsin. Agar uyda ko‘rpani qoqib chang ko'tarsak, uy ichi yorug‘lashib ketadi va polda nur dastasi hosil qilayotgan yorug'Iik tasvirining yoritilgani pasayadi. Buning sababi nur dastasidagi chang zarralarida (ular ko‘rinib, uchib turadi) yorug‘likning to'silishi va sochilishidir. Agar chang zarrasining ko‘ndalang kesimi d, unga tushayotgan nurning to'lqin uzunligi (^,) dan ancha katta boisa, ya’ni d » A ,, u holda zarra nurni to‘sadi va aks qaytaradi. Bunda nur kvan- tlarining bir qismi zarrada yutilishi ham mumkin. Bu zarraning nur qaytarish qobiliyatiga bogiiq. Bunday katta zarralar uzoq uchib yuraolmaydi va Yerga qo'nadi. Kichik zarralarda (d < X) ham nurlanishning bir qismi yutiladi, qolgan qismi esa sochiladi. Zarra kichik (d d X) boiganda undan aks qaytgan nurlar difraksiyalanadi va keng yo‘nalishda sochiladi. Yulduzlararo fazodagi chang ham yulduz nuri dastasiga shunday ta'sir ko‘rsatadi. Yorugiikni
chang zarralarida sochilishi murakkab jarayon. U a = parametrga bogiiq
funksiya (0(a)) orqali ifodalanadi va 0(a) zarraning effektiv ko‘ndalang kesimini belgilaydi.
Yorugiikni har xil shakldagi va tabiatga ega zarralarda sochilish nazariyasi yaxshi ishlab chiqilgan. Uning sochilishi natijasida kuchsizlanishi to iq in uzunligiga va zarralar ko‘ndalang kesimiga va shakliga bogiiq. a > 1 boiganda har xil shakl va tabiatdagi zarralarda kuchsizlanishi bir xil boiadi va toiqin uzunligiga deyarli bogiiq emas. Biroq a < 1 boiganda kuchsizlanish darajasi zarraning shakli, tabiatiga va toiqin uzunligiga bogiiq boiadi. Ko‘ndalang
kesim d <0.1 mkm temir kukuni va y = 01 mkm dielektrik zarralari yorug‘- likni effektiv sochadi.
b) Yulduzlar yorugiigi kuchsizlanishining toiqin uzunligiga bogiiqligi.
Qanday shakl va tabiat zarralarda yulduz yorugiigi kuchsizlanishini bilish uchun kuchsizlanishning to iq in uzunligi yoki spektr bo‘yicha o‘zgarishini tekshirish zarur. Bunday ish spektrofotometrik yoki kolorimetrik usul bilan bajarilishi mumkin. Birinchi usul ancha mashaqqatli, ikkinchisi esa yengil. 4.11-rasmda spektrofotometrik usul bilan olingan kuchsizlanish miqdori (Am) bilan to‘lqin uzunligi orasidagi bog‘lanish tasvirlangan. Bu bog‘lanish ikkita bir xil spektral sinf (B)ga oid osmonda yonma-yon ko‘rinadigan, lekin biri (e Persey) juda yaqin, ikkinchisi (£, Persey) esa juda uzoqda

144

4.10-rasm. Ultrabinafsha nurlarda yorug‘likning kuchsizlanishi. Ordinata o ‘qi bo‘ylab Am=m(Persening ^-i) — m (Persening e-i), abssissa o‘qi bo‘y)ab toMqin uzunligi qo‘yiigan. Chap tomondagi egri chiziq 0 .4—1 mkm uchun olingan natijani tasvirlaydi.