Радиотехник тизимлар назарияси асослари

4 .3 -rasm . Galaktika markazining fotosurati.
Bunday yorug' tumanliklar shu'lalanayotgan gaz bulutdan iboratdir. Demak, yulduzlararo muhitda modda chang va gaz, shuningdek, ular aralashmasidan iborat bulutlar shaklida ko‘rinadi. Bundan tashqari yulduzlararo muhit ta- rqoq holdagi chang va gaz bilan to‘Idirilgan. Endi Galaktikaning ana shu tashkil etuvchilari tabiati bilan tanishib chiqamiz.


4.2.1. Yulduz to‘dalari va assotsiatsiyalari

0 ‘zaro tortishish kuchlari bilan bog‘langan va fazoda bitta butun (yaxht) jism singari harakat qiladigan yulduzlar guruhi yulduz to ‘dasi deb ataladi. Fizik ko'rsatkichlari bo'yicha bir-biriga o'xshash va fazoda yaqin yoki bitta gaz + chang majmua ichida joylashgan yulduzlar assotsiatsiyalashgan (ishtirokchi) yulduzlar guruhini tashkil etadi.

Yulduz to‘dalarining ikki xili mavjud: tarqoq va sharsimon to‘dalar. Bu to'dalarga kiradigan yulduzlar bir-biridan farq qiladi va to‘dalarning o‘zlari ham Galaktikada har xil o ‘rin egallaydi.
a) Tarqoq to‘da. Tarqoq to‘daga Savr yulduz turkumida qurollanmagan oddiy ko‘zga yettita bir-biriga jips joylashgan Hulkar deb ataladigan yulduzlar guruhi misol bo‘la oladi. Tarqoq to‘dalar noto‘g‘ri shaklga ega va ularning ko‘ndalang kesimi 3-5 parsekka teng bo'lib, bir necha o ‘ntadan bir necha yuzta yulduzni o ‘z ichiga oladi. Hulkar 300 tadan ortiq yulduzdan iborat. Tarqoq to ‘da yulduzlari bo‘yicha tuzilgan («spektr-yorqinlik» to ‘g‘ri-
rog‘i «rang ko‘rsatgichi (B-V) — ko‘rinma yulduziy kattaligi (m)») di- agrammada faqat bosh ketma-ketlik shakllanadi xolos (4.4(b)-rasm). Ya’ni bunday to ‘dalar saralangan yulduzlardan iborat. Ular tarkibida qizil gi- gant, o ‘tagigant yoki oq karlik yulduzlar kuzatilmaydi. Demak, tarqoq to‘daga kiradigan yulduzlar bir-birlaridan temperaturalari va massalari bilan farq qiladi. Ular bir xil rivojlanish bosqichida, demak, bir xil yoshdagi yulduzlardir. Tarqoq to ‘dalar orasida yoshlari (h va x Persey yoshi 107 y., (4.4 (a)-rasm) va keksalari (Giadlar yoshi 109 y.) ham bor. To‘daning yoshi uning yulduzlari bo‘yicha tuzilgan «rang (B-V)— yulduziy kattalik (m)» yoki «spektr-yulduziy kattalik» diagrammasidan aniqlanadi. Yosh
135



4.4-rasm. Perseyning h va x nomli tarqoq yulduz to‘dasi (chapda) va Huikar yulduz to‘dasining Gersshprung — Ressel diagrammasi (o‘ngda).

to ‘dalar diagrammaning chap vertikal qismi yuqorida keltirilgan Hulkar (yoshi 5 x 107y) niki singari B sinfdan chapda joylashadi (B-V <-0,2). Keksa to‘dalar chap vertikal qismi B-V = 0.6 (F yoki G) dan boshlanadi. Shunday qilib, to 'da yoshini uning bosh ketma-ketligining yuqoriga qarab egilish (chetlashish) joyi ko'rsatadi.

To‘da yoshi va undagi yulduzlarining ekstremal ko'rsatkichlari orasidagi bog‘lanishlar jadvalda keltirilgan.
4.1-jadval