Радиотехник тизимлар назарияси асослари

2) Javzoning U-si (U Gem). Qat’iy davrga ega bo‘lmagan tartibda yorug'ligi tez, sakrab chaqnaydi va maksimumda bir necha kun bo‘lgach yana sakrab oldingi holatga qaytadi va shu holatda bir necha o‘n yoki yuz kun bo‘lgach, yana chaqnaydi. Chaqnash amplitudasi 2—3m (ayrim hollarda 4 —5m). Minimumda spektri kuchsiz tutash, spektr yuzida H, He I va Ca II kuchli emission chiziqlari va bir necha yutilish chiziqlari ko‘rinadi. Maksimumda tutash spektri kuchayadi va uning maksimumi qisqa to ‘lqinlar (binafsha) tomon siljiydi, yutilish chiziqlari oldingidek kuchsiz, emission chiziqlar g‘oyib bo‘ladi. Agar minimumda temperaturasi 4900 K (G — spektral sinf) bo‘lsa, maksimumda 12—15 ming gradusga (spektr AO-Al) yetadi. Spekt- ridagi bunday kuchli o'zgarishlar U Gem zich qo‘shaloq ekanligi, uning a'zolari har xil yulduz ekanligi aniqlangandan keyin qoniqarli tushuntirildi. Masalan, bunday yulduzlar tarkibiga kiradigan Oqqushning SS-(SS Cyg) yulduzi spektral qo‘shaloqdir (davri 6h38m). Uning a'zolaridan biri qaynoq (Be) subkarlik, ikkinchisi past temperaturali (G5) gigant yulduz. Subkarlik chaqnaydi. U Gem da a’zolar sdBe + dK, qaynoq sub karlik va sovuq karlik, aylanish davri 4hl l m.
121



Bunda chaqnash qaynoq subkarlik atrofida sovuq yo'ldoshdan (u Rosh sohasini to'ldiradi) kelgan modda oqimi ta'sirida hosil bo‘lgan akkretsion diskning buzilishi va qayta tiklanishi bilan bog'liq.
3) Savrning T (T Tau)si va Aravakashning RW (RW Aur).
Bu yulduzlar o‘zgaruvchanligi bo‘yicha Javzoning U-si ga yaqin turadilar. Ular ayrim hollarda bitta keng gumhga kiritiladi. T —Tau spektri xususiyat- lari bilan, RW Aur esa yorug‘ligining o ‘zgarish xususiyatlari bilan U Gem ga o ‘xshashdir. Bu yulduzlardan F5—G5 sinfga, T Ori esa — B5 sinfiga mansub yorug‘ligini betartib va tez o‘zgartib turadi, chaqnashlarni ayrim hollarda uzoq muddatli tinch holat ajratadi. Yorug‘ligi chizig‘ida (bir necha soat davom etadigan) tez 0.5 —1.0mo‘zgarishlar ko‘rinadi.
T Tau spektrida hamma vaqt H, Ca II, H va K, He, Fe va Fe II emission chiziqlar ko‘rinadi va ular chaqnash paytida kuchayadi. Ultrabi- nafsha qismida noissiqlik xususiyatga ega bo‘lgan kuchli tutash emissiya kuzatiladi.
Bunday yulduzlar osmonda bir-biriga yaqin joylashadi va ma’lum gumhlar O yoki T-assotsiatsiyalar (V.A. Ambarsumyan) hosil qiladi. Bu yulduzlar yosh hisoblanadi va hali bosh ketma-ketlikka qo‘nganlari yo‘q, siqilish gravitatsiya energiyasi hisobiga nurlanadilar. Infraqizil spektrining ko'rsatishicha, ular yetarli darajada sovuq molekular bulutlar (suv bug‘i, muz zarrachalaridan iborat) bilan o ‘ralgan. Bunday yulduzlarga Orionning FO si, yoki fuor, (FO Ori), Oqqushning V I057 si, Savrning HL si misol bo‘la oladi. T Tau-spektrida litiyning rezonans chizig‘i Lil L6708 ko‘rinadi. Bu kimyoviy element termo yadro reaksiyasi paytida butunlay yo‘qoladi. Bu yulduzlar spektrida absarbsion chiziqlar qizilga (150—200


3.22-rasm. Simbiotik (Dalvning Ri) yulduzning modeli chizmasi. Chapda sovuq — gigant, o‘z Rosh sohasini to‘ldirgan, o ‘ngda — akkretsion gardish bilan