Радиотехник тизимлар назарияси асослари

3) Quyosh moddasining molyar massasasi va bosimning o‘zgarishi.
Ideal gazda bosimi P = NkT zarralar konsentratsiyasi (N) ga va temperatura ( I ) ga bog‘liq. N ~ ekanligini hisobga olsak, bosim (P), zichlik (p) va
lemperatura (T) orasidagi bog‘lanish kelib chiqadi: p = ■Bu yerda
bosim moddaning o ‘rtacha molyar massasiga (p.) ham bog‘liqligi ko‘rinib iuripti. 0 ‘rtacha molyar massa moddaning kimyoviy tarkibiga bog‘liq. Bunga sabab, birinchidan, Quyosh o‘zagining kimyoviy tarkibi uning boshqa qis- mlarinikidan farq qiladi; ikkinchidan T va p ni radius bo‘yicha o‘zgarishi kimyoviy elementlarning ionlanish darajasini o‘zgartiradi. Agar neytral atomlardan iborat gazning har bir atomidan bittadan elektron ajratilsa, u liolda p. ikki marta kamayadi. Demak, moddaning o‘rtacha molyar massasini liisoblash uchun uni tashkil etgan atomlarning ionlanish darajalarini hisob- lash kerak. U T va p larga bog‘liq ravishda radius bo‘yicha o‘zgaradi. Zaryadi Z bo‘lgan atomlardan iborat gazni to‘la ionlanishi natijasida hosil bo‘lgan moddada har bir atom Z+1 zarraga ajraladi. Demak, to‘la ionlangan gazning molyar massasi pz=2. Agar Quyosh moddasida vodorodning nisbiy miqdori X, geliyniki Y va qolgan elementlarning yig'indi miqdori Z bo‘lsa, u holda to‘la ionlangan Quyosh moddasining o ‘rtacha molyar massasi


2 X + — Y + — Z ( U 0 )
4 2
bo‘ladi. Quyoshning fotosfera osti va o‘zakdan boshqa ichki qatlamlarida p-
0.6.
4) Modda notiniqligining o‘zgarishi. Quyosh moddasining notiniqligi uni hosil qilgan atomlar va ionlarni yutish koeffitsiyentiga (%) va modda zichligiga bog‘liq. Notiniqlik nurlanishning chiqishiga to‘sqinlik qiladi. Quyosh moddasining nuriy energiya oqimini to‘sib qolish qobiliyati asosan quyidagi to‘rta jarayon bilan bog‘liq:
a) ichkaridan kelayotgan foton atom va ionlar tomonidan yutiladi va ixtiyoriy yo‘nalishda qayta sochiladi;
b) foton yutilishi natijasida atom va ionlar bog‘liq holatdan ozod holatga o‘tadi (yorug‘lik ta'sirida ionlanish);
35


d) elektronning past energiyali ozod holatdan yuqori energiyali ozod holatga o‘tishi; fotonlar ozod elektronlar tomonidan yutiladi va ularning kinetik energiyasi ortadi;
e) sochilish; elektron yoki ion bilan o‘zaro ta ’sirlanishi natijasida ichki qatlamlardan kelayotgan fotonning yo‘nalishi o‘zgaradi.
Quyosh o‘zagida yutish koeffitsiyenti asosan ozod elektronlarda nurla- nishni sochilish va vodorod hamda geliy atomi yadrolarining ozoddan- ozodga o ‘tishi hisobiga shakllanadi. Konvektiv zonaga yaqinlashgan sari bog'liqlikdan ozodga o ‘tish jarayoni yutish koeffitsiyenti hissasiga ortabosh- laydi va notiniqlikni belgilaydi.
5) Quyoshning ichki tuzilishi modeli. Quyoshning ichki qatlamlarida T, p va P larning radius bo'ylab o'zgarishini topish uchun yoki modelini hisoblash uchun quyidagi differensial tenglamalardan foydalaniladi:


^{d P (r) M' G x d M r} 4n r 1 p { r ) , ^{d L r e(r)p(r)4 n :r2}
( 1. 11)
d r d r d r
d T ^{3 Lr ( d r ) _ y - 1 r dP
d r} /^jnur M o r ' l x r 2 * 9 Va U 'JL f y P d r - ^{( 1. 12)}
Bu tenglamalar quyidagi chegaraviy hollar uchun birgalikda yechiladi:
1) r = 0 bo‘lganda, ya'ni Quyosh markazida M 0= 0 L0= 0;
2) r = R bo'lganda, ya’ni Quyosh sirtida Mr = M 0 va Quyoshning yoshi 4.5 mlrd yilga yetganda R = R0 va Lr(R 0) = L0. Bu shartlarni bajarilishi og‘ir atomlar miqdori Z ga bog‘liq;
3) r =R bo'lganda, P = G T ^V 1. G = ^' 2 oraliqda o‘zgaradi.
' < ~
Quyosh massasi 11J= 2 • 103(l kg bo'lgan gazni gravitatsion siqilishidan hosil bo'lgan deb faraz qilinadi va yadro reaksiyasi boshlanishi arafasida g"az sharning kimyoviy tarkibini bir jinsli bo‘lgan deb qabul qilinadi. Yuqori- dagi tenglamalardan har xil vaqt momentlari t < 4.5 109 uchun Quyoshning ichki tuzilishi hisoblanadi.
Agar Quyoshda yadro reaksiyalari boshlanishi arafasidagi uning kimyo- viy tarkibi va Quyosh moddasining erkin yurish yo‘lining balandlik shkalasiga nisbati to ‘g‘ri qabul qilingan bo'lsa, oxirgi vaqt momentida, ya’ni hozirgi vaqtdagi R = R0 = 696 000 km va L(R@) = 3.96 • 1026 Vt/s ekanligi kelib chiqadi. Hozirgi zamondagi Quyosh modeli 1.21-rasmdagi chizmalarda keltirilgan. Bu modeldan Quyosh markazida zich va yuqori temperaturaga ega o‘zakni ko‘rish mumkin. Radiusi r = 0.2 R0 bo‘lgan bu o ‘zakda Mr = O.5-M 0, ya’ni Quyosh massasining yarmi joylashgan va o ‘zakdagi Lr = O.99L0 gatlamda Quyosh energiyasining 99 % hosil bo‘ladi. r = 0.25 • R0 masofada temperatura (T) ikki marta, energiya chiqaruvchanlik 40 marta va hajm birligi chiqarayotgan energiya 300 marta kamayadi. 0 ‘zakda vodorod miqdori (X) 50 % ga kamayib, o‘zakdan uzoqlashgan sari moddaning yutish koeffitsiyent k tez suratlar bilan ortaboshlaydi va r > 0.86 masofada
36



I .’/ rasm. Quyoshning ichki tuzilishi modeli va berilgan ( X = 0.708, Y = 0 .272, Z = 0020 ) kiyoviy tarkibda Quyosh moddasining fizik xususiyatlarining Quyoshning ichki
■i itLnnlari tomon o‘zgarib borish grafigi. Chapda temperatura (T), gaz bosimi (P ), yorqinlik (L) va massa (M , Quyoshning to‘la massasi birliklarida) larning radius