«radioelektronika» kafedrasi «radioapparaturalar diagnostikasi»

Ишлаш 
хусусиятини 
аниқловчи 
параметрлар. 
Диагностик 
таъминотнинг санаб ўтилган масалалари ичида, РЭВ ва қурилманинг ишга 
яроқли ҳолатини аниқлаш жуда муҳим масала ҳисобланади. Биринчидан, 
РЭВ ва қурилмасининг ишлаш хусусиятини аниқлаш, техник хизмат 
кўрсатиш орқали амалга оширилади, бу операцияда назорат қилиш 
алгоритми иккига ажралиб кетади. Бунда РЭВ ишчан ҳолатда бўлса, техник 
хизмат кўрсатиш тугатилади, агар РЭВ ва қурилма ишга яроқсиз ҳолатда 
бўлса, диагностика қилишнинг кейинги босқичига ўтилади, яъни қўшимча 
куч ва воситалар жалб этилиб, қандайдир вақт сарф этилиб носоз жойни 
изланади,РЭВ ва қурилмасини функционал фойдаланиш тартибидан чиқариш 
амалга оширилади 
.Иккинчидан, 
қурилманинг 
ишчанлик 
хусусияти 
ҳолатини 
аниқлашнинг муҳимлиги шундан кўринадики, ишчанлик ҳолат – бу қаттиқ 
регламентланган тушунча бўлиб, фақатгина давлат стандартибилан 
аниқланиб қолмасдан, ҳоҳлаган радиоэлектрон махсулотга техник шартлар 
билан бириктирланади. Агар шу параметрга бўлган талаб ҳужжатга 
асосланмаган ҳолда киритилган бўлса, бундай хатони тўғрилаш катта 
ташкилий-техник сарф-ҳаражатларни келтириб чиқаради.

---

Учинчидан, 
агар РЭВ ўзининг функционал қўлланилиши вақтида 
ишдан чиқса, шу бузилиш билан боғлиқ ҳаражатлар маҳсулотни ишчанлик 
ҳолатини диагностика қилишдаги ҳаражатлардан кўп маротаба ошиб кетиши 
мумкин. 
Тўртинчидан, мураккаб РЭВни диагностика қилиш ўзича сезиларли 
материаллар, вақт сарфлари ва қиммат турадиган жиҳозларнинг ишламай 
туриб қолишига кетадиган сарфлар билан боғланган бўлиб, уларни 
диагностика қилиш сифати ва самарадорлигини ошириш мақсадида доимо 
минималлаш керак ҳисобланади. Бунда диагностика қилишнинг тўлиқлигига 
зарар тегмаслиги керак бўлади. 
Юқорида санаб ўтилган бу факторлар, ишчанлик хусусиятини назорат 
қилиш учун ДП тўпламларини танлаш масаласини мураккаблаштириб 
юборади. Техник объектнинг ишчанлик хусусиятини назорат ва диагностика 
қилиш учун ДП тўпламлари сифатида, кўпинча функционал қўлланиладиган 
параметрлар ва бир қатор техник параметрлардан фойдаланилади. Ишчанлик
ҳолатини аниқловчи параметрлар тўпламларида, “техник параметрлар 
нормаси (ТПН)” деб аталувчи, эксплуатацион-техник ҳужжатларда 
кўрсатилган нормалар берилади. РЭВ си ДПларнинг бир қисмлари тўғридан-
тўғри ўлчанадиган параметрлар ҳисолабнади ва бу параметрлар, ўлчаш 
натижаси қурилмани ишчанлигини ёки диагностика қилиш мумкин бўлмаган 
система эканлигини ҳақида тўғридан-тўғри жавоб берувчи параметрлар 
ҳисобланади ва А
T
=A
T
(a
t1,
a
t2… 
a
tn
)билан белгиланади. Амалиётда A
N
Ti,
i=
1, 𝑁тўплам,A
n
Ti
, i=
1, 𝑁қисмтўплам билан алмаштирилади, бу ердаn, яна 
шуни таъкидлаш керакки, барча параметрларни тўғридан-тўғри ўлчаш 
мумкин бўлади. Бундай ҳолда ишчанлик ҳолати ҳақида тўлиқ маълумот 
олиш учун А
m
K
тўплам, тўғридан-тўғри ўлчаш қийин бўлган, юзага келган N-
nфарқни компенсация қилиш учун билвосита параметрлар қисмтўпламлари 
билан тўлдирилади. Билвосита a
K1
,…,a
Km
параметрларни киритиш учун 

---

самарадорлик критерияси сифатида сезгирлик вектори нормасидан 
фойдаланиш мумкин 
v(a
Kj
)=||v(a
Kj
)|| (11.1) 
𝑣(𝑎
𝐾𝑗
) = (
𝜕𝑎
𝑘𝑗
𝜕𝑎
𝑡1
… 
𝜕𝑎
𝑘𝑗
𝜕𝑎
𝑡𝑛
) , ёки 
𝑣(𝑎
𝐾𝑗
) = (
1
𝑎
𝑇1
𝜕𝑎
𝑘𝑗
𝜕𝑎
𝑇1
… 
1
𝑎
𝑇𝑛
𝜕𝑎
𝑘𝑗
𝜕𝑎
𝑇𝑛
) (11.2) 
Бир қанча ўзгартиришлардан кейин, билвосита параметрлар 
тўпламларини тартибланишини амалга ошириш керак бўлган вектор 
нормаси учун қуйидаги ифодани ҳосил қилиш мумкин: 
𝑣(𝑎
𝑘𝑗
) = ∑ |
𝜕𝑎
𝑘𝑗
𝜕𝑎
𝑇𝑞
(𝐴
𝑇𝑂
)
𝑛
𝑞=1
+ (∑
𝜕
2
𝑎
𝑘𝑗
𝜕𝑎
𝑇𝑞
𝜕𝑎
𝑇𝑖
𝑛
𝑖=1
(𝐴
𝑇𝑂
) ∑
𝜕𝑎
𝑇𝑑
𝜕𝑎
𝑘𝑑
𝑚
𝑑=1
(𝐴
𝑘𝑜
)(𝛼
𝑘𝑑
− 𝛼
𝑘𝑑
))| (11.3) 
бу ерда, А
ТО
=(a
TO1
, …, a
TOn
) – бу тўғри диагностик параметрнинг номинал 
қиймати нуқталари тўплами, А
КО 
– билвосита диагностик параметрларнинг 
номинал нуқталари тўплами. 
Тўғри ва билвосита диагностик параметрлар тўпламларининг, РЭВ 
ҳолатини берилган ёки аниқланган ишончлилиги орқали баҳолаш учун 
етарлилиги, қуйидаги формула орқали тўғри диагностика қилиш 
эхтимоллиги катталиги билан аниқланади: 
𝑃
𝑇𝐷
(𝑛, 𝑚) =
∑
𝐾
𝑖
𝐶
𝑖
𝑈(𝑎
𝑇𝑖
)+∑ 𝐾
𝑗
𝐶
𝑗
𝑉(𝑎
𝐾𝑗
)
𝑛
𝑖=1
∑
𝐾
𝑖
𝐶
𝑖
𝑁
𝑖=1
𝑈(𝑎
𝑇𝑖
)+∑
𝐾
𝑗
𝐶
𝑗
𝑀
𝑗=1
𝑈(𝐴
𝐾𝑗
)
( 11.4) 

---

бу ерда К
i
ва K
j
- у ёки бу параметрнинг қийматлилигини характерловчи 
коэффициентлардир, С
i 
ваC
j
– диагностика жараёнида аниқланадиган унинг 
баҳоси. 
Диагностика объектини мураккаб математик ифодалар билан 
тасвирлаш, масалани ҳоҳлаган даражада ечиш имкониятини беради, 
натижада бу ифода диагностик параметрлар тўпламларини, тўғридан-тўғри 
ёки билвосита объектнинг ҳолатини ва унинг ўзгариши имконият 
чизиқлилари ҳақидаги барча ахборотли майдонларини қоплаши кераклигини 
кўрсатувчи физик маъносини аниқ кўрсатиб беради.
Агар 
диагностика 
қилинаётган 
объектчизиқли 
дифференциал 
тенгламалар кўринишидаги модел орқали тасвирланиши мумкин бўлса, 
унинг диагностик параметрлари бўлиб текисликдаги характеристик 
тенгламанинг илдизлари ҳисобланади. Узлуксиз диагностика объектининг 
узатувчи функцияси қуйидаги кўринишда ёзилади: 
К(р) =К/[(p+2)(p+4)-K] 
Бундай объект учун диагностик модел, қуйидаги характеристик 
тенгламаларни тасвирлайди 
р
2 
+ 6𝑝 + 8 + 𝐾 = 0 
Комплексли текисликдаги қутблар бу характеристик тенгламанинг 
илдизларидир 
Р
1,2
= -3±
√1 − K. 
Комплексли 
текисликдаги 
илдизлар 
ҳолатлари 
схемаларнинг 
турғунлик чегарасини аниқлайди, яъни унинг ишчанлик хусусиятининг 
шартларини ва унга схемадаги турли элементларнинг таъсирини, шулар 
қаторида масалан, демпфирлаш коэффициентини, яъни сон жиҳатдан фазали 

---

бурчак косинуси катталигига тенг бўлган, радиус векторининг эгилишини 
характерловчи – узатувчи функция илдизлари: 
𝑃
1,2
= 𝜉𝜔
P 
+j
𝜔
P
√1 − 𝜉
2
Бу ерда 𝜉=cosθ, θ – фаза бурчаги. 
Характеристик тенгламалари илдизларини силжишига чекланиш 
кўринишида берилган, узлуксиз диагностика объектисхемаларининг 
ишчанлик хусусиятлари, бундай масалани ечиш учун кичик параметр 
услубини қўллаш имкониятини беради. агар назорат қилинаётгвн параметр 
ягона бўлса унинг ечими умумий кўриниши 
𝑈(𝑡, 𝜆) = U
0 
(t) +∑
𝑈
𝑟
(𝑡)
∞
𝑟=1
𝜆
𝑟
 
бўлади, бу ерда 𝜆 – схеманинг иккинчи параметри. 
Кичик параметр услубини қўллаш, бир қатор мос келувчи 𝜆 –
параметрлари етарлича кичкина бўлганида мумкин бўлади.