Рақамли иқтисодиёт Дилором тожибоева. Рақамли иқтисодиёт ва унинг таълим тизимига талаблари 3 Маркетинг

УЎТ: 331: 316
Калит сўзлар: 
ёшлар, ижтимоий табақаланиш, аҳлоқ, қадриятлар, оила, даромад, бандлик.
Мамлакатимизда ёш авлодни баркамол қилиб 
тарбиялаш, уларнинг ҳаётга мустақил қадам қў-
йишлари учун барча зарур шароитларни яратишга 
қаратилган тизимли ишлар амалга оширилмоқда. 
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 
йил 30 июндаги ПҚ-4768-сон қарорига мувофиқ 
Ўзбекистон Республикаси Ёшлар ишлари агентлиги 
ташкил этилди. Агентлик ёшларга оид давлат сиёса-
тини ишлаб чиқувчи ва амалга оширувчи, шунинг-
дек, ёшларнинг интеллектуал, ижодий ва бошқа 
йўналишдаги салоҳиятини камол топтириш учун 
шароитлар яратишга қаратилган ижтимоий-иқти-
содий, ташкилий ва ҳуқуқий чора-тадбирларни ти-
зимли равишда амалга оширувчи давлат бошқарув 
органи ҳисобланади [1].
Ёшлар сиёсатини такомиллаштириш хориж дав-
латларидаги ёшлар табақаланишини тартибга со-
лиш механизмларини тадқиқ этишни тақозо этади. 
Ёш авлод вакиллари, уларга қандай келажак керак-
лигини ўзлари кўрсатишмоқда, чунки, ҳозирги кун-
да дунёдаги ёшлар сони ҳар қачонгидан ҳам кўпроқ. 
Улар ўз талабларини, яъни бандлик, таълим, эҳти-
ёжлар ва бошқаларни, шакллантириб боришмоқда.
Халқаро ташкилотлар ёшларни турли ёшдаги ко-
горталарда ўрганишмоқда: Халқаро меҳнат таш-
килоти – ёшларни 15 дан 24 ёшгача [3], Бирлашган 
Миллатлар Ташкилоти – 15 дан 32 ёшгача, Африка 
ёшлар хартиясида – 15 дан 35 гача [4], Россия – 14 
дан 30 ёшгача ва баъзи ҳолатларда Россияда доимий 
яшайдиганлар 35 ёшгача [5].
Ёшлар муаммоларини ўрганиб, уларнинг табақа-
ланишини тартибга солиш муҳим масалалардан би-
ридир. Россия [6] ёшларида аҳлоқ, ота-она билан 
муносабатлар масалалари биринчи ўринда тура-
ди. Россияда ёшлар муаммолари орасида ке йинги 
ўринларда алкоголизм, наркомания, жиноятчилик, 

---

63
Biznes-Эксперт
№ 7, 2020
НУªТАИ НАЗАР
ўз жонига қасд қилиш туради. Шу ўринда таъкид-
лаш жоизки, мусулмон динида ўз жонига қасд қи-
лиш гуноҳ саналади (Қуръонда Одам зурриётлари 
Ислом динида пайдо қилиниб, одамлар ўзлари уни 
динларга бўлиб олганликлари тўғрисида маълумот-
лар берилган [7]). Фикримизча, “Илм ибодатдан 
афзал”, “Дилинг Оллоҳда, қўлинг ишда бўлсин” де-
ган ибратли иборалар орқали ёшларни ҳам диний 
ҳам дунёвий тарбиялаш салбий ҳолатларнинг олди-
ни олади.
Қозоғистон ёшлари муаммолари орасида би-
ринчи ўринда ишсизлик, иккинчи ўринда экология,
кейинги ўринда ёш лидерлар йўқлиги туради [8], 
шунингдек, сифатли таълим олиш, шахсий уй-жойга
эга бўлиш, бизнес билан шуғулланиш муаммолари 
ҳам мавжуд. 
Қозоғистон ёшлари ўртасида асосий қадрият-
лар сифатида оила, дўстлар, яхшилик, севги, адолат, 
сўнг – моддий фаровонлик, қизиқарли иш, юқори 
мартаба эканлиги аниқланган [8].
Америка Қўшма Штатларида наркотик истеъ-
мол қилиш, жиноятчилик, ирқий камситиш, ёш 
миг рантлар аҳволи муаммолари сақланиб келмоқда. 
Хитой ёшлари ўртасида эса оммавий ахборот воси-
талари орқали зўрлаш, порнография компьютер 
ўйинлари ва мультфильмларни экспорт қилиш са-
бабли жиноятчилик ўсиб бормоқда [8]. Бундай 
салбий ҳолатлар олдини олиш учун чора-тадбирлар 
кўриш даркор.
Ёшларнинг ижтимоий табақаланишини тар-
тибга солиш давлат ижтимоий сиёсатининг муҳим 
йўналишларидан ҳисобланади. Ижтимоий табақа-
ланиш ижтимоий барқарорлик, аҳолининг айрим 
табақаларини манзилли ҳимоя қилиш, барқарор 
иқтисодий ўсиш, миллат фаровонлиги, таълим, соғ-
лиқни сақлаш ва давлат ҳавфсизлигини таъминлаш 
билан бевосита боғлиқдир. 
Иш жойларининг камайиши, алоҳида гуруҳ 
(страта)ларнинг ҳақиқий даромадлари даражаси-
нинг камайиши, ижтимоий манфаатлар мувозана-
тининг бузилиши, жамият ижтимоий табақалани-
шининг кучайиши билан боғлиқ ижтимоий хавф ва 
таҳдидлар кучайишига олиб келади.
Хориж давлатлари тажрибасининг таҳлили 
шуни кўрсатадики, ҳозирги кунда ёшларни ўрга-
ниш бўйича мавжуд тадқиқотлар қуйидаги асосий 
саволларга тўлиқ жавоб бермайди:
– қайси омиллар уларнинг фаолиятига, даро-
мадлари ва қатламларига, мулк тенгсизлигига ва бу 
тенгсизликнинг миқёсига қараб ёшларнинг юқори 
даражада фарқланишига (дифференцияланишига) 
олиб келади?
– ёшларнинг айрим ижтимоий қатламларининг 
демографик даражаси, таркиби ва даромад манба-
лари қандай? 
– ёшларнинг таълим сифатига талаблари қан-
дай?
– ёшларнинг товарларга, хизмат турларига, 
меҳнат, иш ҳақига бўлган талаблари қандай;
– ёшларнинг бандлик, даромад ва бошқалар 
ҳақидаги истаклари қандай?
Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, ёшлар-
нинг истакларини ўрганишда қуйидаги илмий асос-
лаш ва жараён тенденцияларини ўрганиш мақсадга 
мувофиқдир:
– ёш мутахассисларнинг энг фаол қисми ўрта 
қатламга тўғри келиб, айнан, улар янги ишлаб чиқа-
риш кучи ҳамда янги ахборот технологияларини 
ўзлаштириш бўйича энг катта салоҳиятга эгалиги;
– интеллектуал қобилиятлилар, илм, мала-
ка, ҳаётий мақсадлар, ёшларнинг даромадларини 
аниқлаш ҳамда фарқланишини белгиловчи, ижти-
моий ва иқтисодий характерни аниқ ифодалайди-
ган салоҳиятни ҳисобга олиш;
– ёшлар бандлиги жамиятнинг ижтимоий 
барқарорлигини таъминлайдиган асосий омиллар-
дан ҳисобланади. Умумий аҳоли сонидаги ёшлар-
нинг юқори ишсизлиги давлатнинг барқарор ижти-
моий-иқтисодий ривожланишини таъминлашда 
хавф ва таҳдид туғдириши;
– ёш мутахассислар турли соҳаларда ўзлари-
нинг ҳаётий эҳтиёжларини қондириш учун давлат 
муассасаларида ишлаган ҳолда, тадбиркорлик фао-
лияти билан ҳам шуғилланиш истаклари;
– ёшларнинг ўқиш тури, иш ўрнига, итеъмол 
товарлари, хизматларга бўлган талаб ва таклифла-
ри мамлакатда таркибий ўзгаришларни амалга 
ошириш ҳамда аҳоли бандлигини таъминлаш да-
стурини ишлаб чиқиш учун ижтимоий-иқтисодий 
ривож ланиш стратегиясини белгилаб бериши;
– ёшларнинг дам олиш, динга муносабатлари ва 
бошқалар жамият ривожланишининг асосларини 
ташкил этиши.
Юқоридаги тенденцияларни эътиборга олган 
ҳолда, бевосита социологик тадқиқотларни таш-
кил этиш, жойларда ўқувчи ва талабалар билан 
фокус-группаларни ўтказиш орқали мавжуд муам-
моларни чуқурроқ ўрганиш, ёшларнинг истак ва 

---

64
Biznes-Эксперт
№ 7, 2020
НУªТАИ НАЗАР
талабларидан келиб чиққан ҳолда, узоқ муддатли 
стратегия, ўрта муддатли давлат дастурлари ҳамда 
ҳаракатлари йўлини ишлаб чиқиш, ёшлар сиёсати-
ни амалга оширишда ягона тизимни шаклланти-
риш, барча давлат, нодавлат идора ва ташкилотлар-
нинг мулк муносабатларидан қатъий назар ёшларни 
тарбиялаш, таълим бериш, шунингдек, келажак ис-
такларини амалга оширишда бевосита уларнинг 
иштирокини таъминлаш мақсадга мувофиқдир.
Жамиятнинг ижтимоий табақаланишини тар-
тибга солиш давлат ижтимоий сиёсатининг муҳим 
йўналишларидан ҳисобланади. Жамиятнинг ижти-
моий табақаланишини тартибга солиш механизмла-
ри қуйидагилардан иборат: 1. Қонуний-ҳуқуқий. 2. 
Ташкилий. 3. Иқтисодий.
Ёшлар ижтимоий табақаланиши билан жамият 
ижтимоий барқарорлиги ва давлат хавфсизлиги ма-
салалари узвий боғлиқ. Ёшлар ижтимоий табақала-
ниш даражаси динамикасини тизимли мониторинг 
қилиниши мақсадга мувофиқдир. БМТ маълумот-
ларига кўра, 130 мамлакатда махсус ёшларни ҳимоя 
қилишга қаратилган меъёрий ҳужжатлар қабул қи-
линган бўлиб, замонавий ёшлар сиёсатининг асоси-
да ёшларнинг ўзларини намоён этишларига кўмак-
лашиш ётади.
Шу мақсадда биз томонимиздан тайёрланган 
мактаб битирувчилари ва нофаол (уюшмаган) 
ёшларни ўрганишга қаратилган саволномалар 
ёшларнинг истаклари асосида чора-тадбирлар 
ишлаб чиқишга қаратилган.
Ўзбекистонда умумий ўрта таълим мактаблари 
битирувчи ўқувчиларинг истаклари, ҳаётий қадри-
ятлари етарли даражада ўрганилмаган. Зеро, чет эл 
олимлари фикрига кўра олий таълим битирувчила-
рига нисбатан мактаб ўқувчиларига қилинадиган 
инвестиция келажакда бир неча марта кўпроқ сама-
ра беради. Шундай экан, ўқувчи ёшларнинг ҳаётий 
қадриятларини, таълим даражасидан қониқишлари, 
мактабни битиргач, ҳаёт йўлларини белгилаш мўл-
жаллари, иш танлаш ва унга таъсир этувчи омил-
ларни ўрганиш бугунги иқтисодиётни модерни-
зациялаш шароитида долзарб масалалардан бири 
ҳисобланади. 
Кўпгина чет эл давлатларида ёшлар сиёсатини 
олиб бориш ва уларнинг табақаланишини тартибга 
солиш механизмлари сифатида норматив ҳужжат-
лар ишлаб чиқиш ҳамда уларни такомиллаштириш-
га эътибор берилади.
Хориж тажрибасидан келиб чиқиб, Ўзбекистонда 
ёшлар ўзларини намоён этишларига кўмаклашувчи, 
бугунги коронавирус пандемияси шароитида турли 
ижтимоий-иқтисодий табақадаги ёшларнинг муам-
моларини ҳал этишга эътибор қаратувчи, рақамли 
технология ютуқларидан фойдаланувчи қонунлар 
қабул қилиш, мамлакатни ижтимоий-иқтисодий 
ривожлантириш стратегиясида арзон ишчи кучи 
мавжуд мамлакатимизга чет эл инвестициясини ки-
ритиб, қўшма корхоналар ташкил этиш ҳамда ёшлар-
нинг иш билан бандлигини таъминлаш, маҳсулот 
экспортини ошириш, кичик бизнесга имкониятлар 
яратиш, банк тизимини такомиллаштириш мақсадга 
мувофиқдир. Меъёрий, ташкилий, иқтисодий меха-
низмларнинг уйғунлиги ёшларнинг ижтимоий та-
бақалашувини тартибга солади.