Рақамли иқтисодиёт Дилором тожибоева. Рақамли иқтисодиёт ва унинг таълим тизимига талаблари 3 Маркетинг

Мунира ИСОХУЖАЕВА,
Тошкент Архитектура-қурилиш институти доценти, и.ф.н.
Хамида ХАСАНОВА, 
Ислом Каримов номидаги
 Тошкент давлат техника университети 
Олмалиқ филиали катта ўқитувчиси.
Электрон иºтисодиёт шaроитлaридa рaºaмли компетентлик
Цифровая компетентность в условиях электронной экономики
Digital competence in the electronic economy
УЎТ: 339.16.012.23
Калит сўзлар: 
электрон тижорат, рақамли иқтисодиёт, электрон ҳукумат, ахборот ва алоқани ривож-
лантириш индекси, рақамли компетентлик.
Компьютер технологияларининг ривожланиши, 
интернет тармоғининг яратилиши, мобиль интернет-
нинг жадал ривожланиши, кундалик фойдаланиш учун 
мобил дастурларнинг кенг қўлланилиши ва интернетда 
очилган ижтимоий тармоқлар ҳамда тижорат платфор-
маларининг ўсиб бориши муносабати билан кенг кўлам-
ли ҳисоблаш нархларининг кескин пасайиши кузатилди, 
иқтисодиёт ривожига сезиларли таъсир кўрсатади ва 
бизнес, давлат ҳамда жамоат ташкилотлари, шунингдек, 
ҳар бир кишининг шахсий ҳаётига чуқур таъсир қилади. 
Internet of Things, сунъий интеллект ва Big Data каби 
ривожланаётган рақамли технологиялар тезкор иннова-
цияларга ва янги имкониятлар ҳамда муаммоларга олиб 
келади.
Рақамли технологияларнинг товарлар ва хизматлар-
ни ишлаб чиқаришда жорий этиш истиқболлари ҳамда 
рентабеллигини бизнесни муваффақиятли ривожлан-
тиришнинг турли мисолларида кўриш мумкин. Дунёда-
ги енг йирик ўнта капиталлашув компанияларидан – 
Apple, Alphabet, Microsoft, Amazon, Berkshire Hathaway, 
Alibaba Group, Tencent, Facebook, ExxonMobil, Johnson 
& Johnson – уларнинг еттитаси рақамли. Электрон ти-
жоратнинг жадал кенгайиши ва онлайн-савдо платфор-
маларини сотиб олувчилар орасида машҳурликнинг 
ўсиши Aмазон онлайн-чакана савдосининг ривожланиш 
кўрсаткичлари билан баҳоланиши мумкин, унинг акция-
лари атиги 12 ой ичида 59 фоизга ўсди ва эгасига 39,2 
миллиард доллар қўшди. Ўзбекистонни рақамлашти-
ришнинг қиёсий кўрсаткичларини кўриб чиқамиз.
AКТ ривожланиши индекси (IDI)га кўра, 2017 
йилда Ўзбекистон дунёнинг 176 та мамлакати орасида 
95-ўринни эгаллади (кўрсаткич 4,9), (таққослаш учун: 
Беларусь – 32-ўрин (7,55), Россия – 45-ўрин (7,07), Қо-
зоғистон – 52-ўрин (6,79), биринчи ўринни Исландия 
(8,98), иккинчи ўринни Жанубий Корея (8,85) эгалла-
ди.
Телекоммуникация инфратузилмаси индекси бў-
йича Ўзбекистон МДҲ мамлакатларидан фақат Турк-
манистон ва Тожикистонни ортда қолдиради ва 0,3307 
кўрсаткичи билан Россия, Беларусь ва Қозоғистондан 
қарийб 2 баравар ортда қолмоқда, Жанубий Кореяда 
энг яхши кўрсаткичлар 0,8496 га тенг.
Телекоммуникация инфратузилмаси индекси – TII 
ҳар 100 кишига тўғри келадиган қуйидаги беш кўрсат-

---

36
Biznes-Эксперт
№ 7, 2020
БУГУННИНГ ГАПИ
кичга асосланади: интернет ва шаҳар телефонидан фой-
даланувчилар, шунингдек, абонентлар: мобиль алоқа, 
симсиз кенг полосали ва кенг полосали уланиш тар-
моқлари.
Интернет тезлиги бўйича (Speedtest Global Index 
веб-сайтининг 2019 йил сентябрь ойидаги маълумот-
лари) Ўзбекистон кенг тармоқли (собит) 176 та мамла-
кат рейтингида 116-ўринни, мобиль Интернет бўйича 
эса 129-ўринни эгаллаб турибди, Тожикистон 111 ва 
135-ўринларда, Қирғизистон 83 ва 101-ўринлар, Қо-
зоғистон 68 ва 97-ўринлар, Беларусь 51 ва 121-ўринлар 
ва Россия 46 ва 93-ўринларни эгаллаган.
Стационар Интернетда ушбу кўрсаткич бўйича би-
ринчи ўринни Сингапур эгаллайди, уяли алоқа бўйича 
Жанубий Корея. Бундан ташқари, агар ушбу рейтингда 
кенг полосали интернет тезлиги 196,88 Мбит /с.ни таш-
кил қилса, унда Ўзбекистонда – 19,91 Мбит/с, Жанубий 
Кореяда – 95,11 Мбит/с, бу рейтинг етакчиларидан 10 
баравар паст.
БМТ электрон ҳукуматининг 2018 йилги тадқиқот-
ларидаги кўрсаткичлардан бири бўлган Электрон ҳу-
куматни ривожлантириш индексига (EGDI) кўра, 
Ўзбекис тон ушбу рейтингда 81-ўринни эгаллаб, Қирғи-
зистон (91-ўрин), Тожикистон (131-ўрин) ва Туркма-
нистонни ортда қолдирди (147-ўрин) ва Қозоғистон 
(39-ўрин), Беларусь (38-ўрин) ва Россияга (32-ўрин) 
ютқаздилар.
“Электрон ҳукуматни ривожлантириш индекси” бу 
“Электрон ҳукумат”нинг учта асосий жиҳатлари бўйи-
ча нормаллаштирилган кўрсаткичлар: “онлайн хизмат 
кўрсатиш индекслари” (OSI) сифатида ифодаланган 
онлайн хизматлар ҳажми ва сифати; телекоммуникация 
инфратузилмаси ёки “телекоммуникация инфратузил-
маси индекси” (TII) ва ички инсон капитали ёки “инсон 
капитали индекси” (HCI) ривожланиш ҳолати.
2018 йилда Халқаро телекоммуникациялар итти-
фоқининг Глобал киберхавфсизлик индексига кўра, 
Ўзбекистон 175 та мамлакат ичида 52-ўринни эгаллаб, 
Қозоғистон (40-ўрин), Россия (26-ўрин)дан кейин Бе-
ларусь (69-ўрин), Тожикистон (107-ўрин)ни ортда қол-
дирди, Қирғизистон (111-ўрин), Туркманистон (143-
ўрин). Таъкидлаш жоизки, яқин вақтгача, 2017 йилда 
Ўзбекис тон ушбу индекс учун рейтингда 93-ўринни 
эгаллади.
Глобал киберхавфсизлик индекси ҳукуматнинг беш 
йўналишда мажбуриятини ўлчайди: ҳуқуқий чоралар, 
техник чоралар, ташкилий чоралар, салоҳиятни ривож-
лантириш ва халқаро ҳамкорлик. Aхборот маконининг 
глобаллашуви жараёнларини ҳисобга олган ҳолда, ин-
декс кибер-жиноятчилар томонидан AКТ ривожига то-
бора ортиб бораётган таҳдидларни минималлаштириш 
мақсадида киберхавфсизликни кучайтириш чоралари-
ни кўришга ундайди. Шуни қўшимча қилиш керакки, 
жорий йилнинг бошидан буён Ўзбекистонда фақат 8 
миллионга яқин ахборот хавфсизлиги инцидентлари 
аниқланди, уларнинг айримлари ўта хавфли эди[1].
Ҳозирги вақтда Ўзбекистонда узоқ муддатли истиқ-
болга мўлжалланган ахборот технологиялари ва ком-
муникацияларини ривожлантириш давлат дастурини 
ишлаб чиқиш бошланди. Рақамли иқтисодиётнинг гло-
бал тенденцияларини ҳисобга олган ҳолда республикада 
Big Data (“катта маълумотлар”), “булутли” ҳисоблаш, ро-
бототехника ва сунъий интеллект каби янги йўналиш-
лар ўзлаштирилади.
Рақамли технологиялардан фойдаланиш билан боғ-
лиқ кўникмаларни тавсифлайдиган турли атамалар 
мавжуд. Бу ерда “рақамли саводхонлик” атамаси кўпроқ 
ишлатилади. Бошқа кенг тарқалган атамаларга “рақамли 
кўникмалар”, “ахборот-коммуникация технологиялари 
(AКТ) кўникмалари” (AКТ кўникмалари), “рақамли 
компетенция”, “медиа саводхонлиги” ва бошқалар ки-
ради. “Интернет қобилиятлари” (Интернетда ишлаш). 
Бундан ташқари, сўнгги ўн йил ичида ижтимоий медиа 
кўникмалари тушунчаси муҳим аҳамиятга эга бўлди.
Ушбу атамаларнинг таҳлилидан келиб чиқиб, биз 
рақамли кўникмаларни тушунишимиз ва вақт ўтиши 
билан сезиларли даражада ўзгариб боради ҳамда жуда 
тор тушунчадан кўп қиррали, шу қаторда техник бўлма-
ган “когнитив, баҳолаш, ижтимоий ва ҳиссий кўникма-
лар” каби кенгаяди, деган хулосага келишимиз мумкин 
[2]. Ушбу тушунча рақамли технологияларнинг ҳам жа-
моат соҳасида, ҳам иш соҳасида жадал ривожланишини 
акс эттиради. Рақамли кўникмаларнинг торроқ таърифи 
одатда компьютер ёки AКТ кўникмаларини эгаллаш ва 
ундан фойдаланишни қамраб олади [3]. Ушбу таъриф 
аниқ компьютерлардан фойдаланишга асосланган янги 
технологияларнинг аппарат ва дастурий таъминоти-
нинг “техник, операцион ва процессуал” жиҳатларига 
қаратилган [4]. 
Ушбу таърифнинг бундай ўзига хос мазмуни “компь-
ютер кўникмалари” ёки “AКТ қобилиятлари” каби ата-
малар илмий адабиётларда рақамли кўникмаларнинг 
асосий ва энг тор тушунчалари сифатида кўриб чиқи-
лишини англатади [5]. 1990 йилларда интернетнинг 
кескин ўсиши интернет-медиа тармоқлари қамраб ол-
ган янги муҳитда мавжуд бўлиши учун зарур бўлган кў-
никмаларга бўлган ёндашувларни қайта кўриб чиқишга 
олиб келди. Операцион ва техник кўникмаларга қўшим-
ча равишда, интернетда ўсиб бораётган маълумотни 
топиш, баҳолаш ва бошқариш қобилияти каби бошқа 

---

37
Biznes-Эксперт
№ 7, 2020
БУГУННИНГ ГАПИ
техник бўлмаган кўникмалар ҳам муҳим аҳамиятга эга 
бўлди. “Aхборот саводхонлиги” ва “медиа саводхонлиги” 
каби атамалар адабиётда бундай таърифларнинг асосий 
мисолларидир.
2000 йилларда Wеб 2.0-нинг пайдо бўлиши интер-
нетга янги йўналиш берди. Бу интернетни “таркибни 
истеъмол қилиш учун мавжуд бўлган пассив муҳитдан 
фаол фойдаланувчи яратадиган таркибни яратишга им-
кон берувчи воситага” айлантирди [6]. Ушбу ўзгариш 
интернетдан фойдаланиш учун зарур бўлган баҳолаш, 
ижтимоий ва ҳиссий кўникмаларни ўз ичига олган 
рақамли кўникмалар таърифининг мазмунини янада 
кенгайтирди. Сўнгги йилларда “Биг Дата Aналйтиcс, 
Ижтимоий медиа платформалари ва мобиль қурил-
малар”дан [7] тобора кўпроқ фойдаланишда рақамли 
кўникмаларни тушунишни янада кенгайтирадиган таъ-
рифлар пайдо бўлди. Энди улар анча мураккаб ва талаб-
чан рақамли муҳитда самарали ишлаши учун зарур бўл-
ган кўплаб ваколатларни, шу жумладан, муаммоларни 
ҳал қилиш, хавфсизлик, шахсий маълумотларни ҳимоя 
қилиш ва муаллифлик ҳуқуқи каби аҳлоқий муаммолар-
ни ўз ичига олади.
Шундай қилиб, хорижий адабиётларда давом этаёт-
ган мунозараларга асосланиб рақамли кўникмаларнинг 
энг кенг таърифи қабул қилинди. Австралиядаги Роял 
Мелбурн техник университети тадқиқотчиларининг 
ишларида рақамли кўникмалар рақамли дунёқарашнинг 
комбинацияси (аппарат, дастурий таъминот, ахборот, 
тизимлар, хавфсизлик ва инновацияларнинг комбина-
цияси), билимлар (назарий идрок ва тушуниш), ком-
петенция (когнитив ва амалий) тажриба ва ходимлар 
намойиш эта оладиган ҳамда улар яхшиланиши керак 
бўлган муносабатлар (қадриятлар ва эътиқодлар)дир. 
Ушбу таъриф рақамли қурилмалар, тизимлар ва дастур-
лар билан ишлаш учун зарур бўлган техник кўникма-
ларни шунингдек, ахборот интенсивлиги шароитида 
ишлаш учун лозим бўлган билим ва кўникмалар, тобо-
ра ўсиб борадиган маълумотлар, турли хил манбалар ва 
маълумотларнинг турларини қамраб оладиган; хавфсиз-
лик билан боғлиқ ахлоқий кўникмалар; рақамли муҳитда 
ишлаб чиқариш муаммоларини аниқлаш ва ҳал қилишга 
ёрдам берадиган стратегик кўникмаларни ҳам қамраб 
олади.
Рақамли технологияларнинг кенг тарқалиши рақам-
ли ва тегишли кўникмаларга эга бўлишни ҳар қандай 
касбий фаолият билан шуғулланиш учун зарурий шарт-
га айлантиради. Рақамли иқтисодиёт, шу жумладан, 
электрон тижорат талабларига жавоб берадиган малака-
ларни касбий стандартларга, давлат хизматчиларининг 
малакасига ва барча даражадаги таълим дастурларига 
киритиш инсон капиталини баҳолашнинг муҳим қисми-
дир. Вазиятлар нуқтаи назаридан муҳим ваколатларни 
шакллантиришга алоҳида эътибор берилиши керак. 
Рақамли иқтисодиётнинг ривожланиши натижасида 
вужудга келган янги билимлар, шунингдек, динамизм, 
бошқариш қобилияти, мослашувчанлик, ҳаракатчанлик, 
инновационлик рақобатнинг янги тури – гиперкомпа-
ниянинг тизим элементлари бўлиб ҳисобланади.