R. X. Karlibayeva, A. A. Temirov korxonalarni

4.4.
 
Kapital tarkibi va korxonaning bozor bahosi 
Kapital tarkibi korxonaning bozor bahosiga bevosita ta‘sir ko‗rsatadi. 
Harakatdagi korxonaning bozor bahosi uning kelgusidagi pul oqimlarini baholash 
bilan aniqlanadi. Hisoblash daromadlilik darajasiga asoslangan diskontlash stavkasini 
tanlash va kutilayotgan riskni baholash bilan bog‗liq.
Korxonaning bozor bahosini aniqlash bir necha bosqichdan iborat.
Birinchi bosqichda
kompaniyaning uzoq muddatga joriy daromadining 
kutilayotgan qiymati bashoratlanadi. Korxonaning joriy daromadi- foizlar 
to‗languniga qadar, lekin soliqlar to‗langanidan keyingi daromad. Bu bilan pul 
oqimlarining korxona joriy faoliyatini moliyalashtirish manbalari tarkibiga bog‗liq 
bo‗lmasligiga erishiladi. So‗ng joriy daromad hisobdan chiqarilgan asosiy kapital va 
nomoddiy aktivlarning yedirilish qiymati va qoldirilgan soliqlar summasiga 
ko‗paytiriladi, shuningdek pul oqimlarida aks ettirilmagan boshqa elementlar hisobga 
olinadi.
Ikkinchi bosqichda
ishlab chiqarish faoliyatini ta‘minlash va korxona 
daromadining joriy darajasini ushlab turish uchun zarur bo‗lgan kelgusidagi kapital 
xarajatlarning umumiy qiymati aniqlanadi. Ularga mashina va uskunalar sotib olish, 
ilmiy tadqiqotlar o‗tkazish, aylanma kapitalni oshirish xarajatlari kiradi. Natijada 
korxonaning bozor bahosini baholashda qo‗llanadigan, korxona sof pul oqimlari 
olinadi. 
Sof pul oqimlari korxona ixtiyorida bo‗lgan va korxona investorlar oldida o‗z 
majburiyatlarini bajarishda (foizlar, dividendlarni to‗lashga, qarzni to‗lash va o‗z 
aksiyalarini sotib olishga) ishlata oladigan kapitalni ifodalaydi.
Kompaniyaning bozor bahosi (V) bo‗yicha sof pul oqimlari summasini 
daromadlilikning ma‘qul stavkasi bo‗yicha diskontlash natijasida olingan sof joriy 
narxga teng: 




n
t
t
t
r
D
V
1
)
1
(
:
(17) 
bu erda,
D
- yillik sof pul oqimlari; 

---

78 
r
- daromadlilik stavkasi; 
t
- yillar soni. 
Agar korxona daromadlari bir necha yil davomida taxminan bir xil, faoliyat 
muddati esa ma‘lum yillar soni bilan cheklanmagan, deb tasavvur qilsak, u holda 
formula soddalashadi: 
r
D
V
:

. (18) 
Bu yerda daromad sifatida foizlar to‗languniga qadar bo‗lgan, daromad solig‗i 
va boshqa daromaddan majburiy to‗lovlar qiymatiga kamaytirilgan foyda 
ko‗rsatkichi ishtirok etadi.
Daromadlilikning ma‘qul stavkasi sifatida kapitalning o‗rtacha chamalangan 
qiymati (W) ishlatiladi. Bu korxona har yil, aksionerlarga dividend to‗lovlari va 
kreditorlaga foizlar kiradigan, kapitalning shakllanish manbalariga xizmat 
ko‗rsatishga sarflanadigan xarajatlarni qoplash uchun ishlatiladigan, bir xil darajadagi 
daromad oladi degani. Shunday qilib, korxonaning joriy bozor bahosi (V) quyidagi 
formula bo‗yicha topilishi mumkin: 
W
T
EBIT
V
:
)
1
(


, (19) 
bu yerda, 
)
1
(
T
EBIT

- korxonaning soliq to‗langandan keyin, lekin foizlar 
to‗lanishidan oldingi sof daromadi; 
W
- kapitalning o‗rtacha chamalangan bahosi. 
Sof daromad xususiy va zayom kapitalga xizmat ko‗rsatishga sarflangan 
vositalarning umumiy summasini ifodalaydi. Bu xarajatlarning manbai foiz va 
soliqlarni to‗lashdan oldingi korxona daromadining daromad solig‗i va daromaddan 
olinadigan boshqa majburiy to‗lovlar summasiga kamaytirilgan qiymati. 
Korxona daromadi avval zayom vositalardan foydalangani uchun foizlarni 
to‗lashga, keyin esa - korxona aksiyalari egalariga dividendlar to‗lashga qaratiladi. 
Taqsimlanmagan 
daromadning 
qolgan 
qismi 
investitsion 
loyihalarni 
moliyalashtirishga, ya‘ni reinvestitsiyalashga sarflanadi. 
Bundan korxonaning bozor bahosi ikkita omilning ta‘siriga: sof daromad 
qiymati va kapitalning o‗rtacha chamalangan bahosiga bog‗liqligi kelib chiqadi. 
Shunday qilib, korxonaning bozor bahosi maksimal bo‗lishi uchun sof daromad 

---

79 
qiymati eng katta, kapitalning o‗rtacha chamalangan bahosi esa eng kichik bo‗lishi 
lozim.
Kapitalning o‗rtacha chamalangan bahosini minimallashga turli moddelarni, 
shu jumladan Modilyani-Miller va kompromiss modellarni qo‗llash negizida, uni 
shakllantirish manbalari tarkibini optimallashtirish yo‗li bilan erishiladi. Bunda, 
korxona uchun moliyaviy xatar chegarasini belgilovchi, moliyaviy richag samarasi 
hisobga olinadi. 
Korxona vositalari manbalarining ratsional tarkibini shakllantirishning asosiy 
maqsadi xususiy va zayom vositalar o‗rtasida korxona aksiyasining eng katta 
nisbatdagi baіosini o‗rnatish. Bunga moliyaviy richag darajasi yetarlicha yuqori 
bo‗lganda erishish mumkin. Bunda qarzdorlik qiymati korxonaning aksionerlari va 
potentsial investorlari uchun uning barqarorligini ifodalaydi. Agar kapital tarkibida 
zayom vositalarning nisbiy vazni katta bo‗lsa, u holda moliyaviy xatar darajasi ham 
ortadi. Agar korxona faqat xususiy vositalardan foydalansa, ularning rentabellik 
darajasi aksionerlarga katta dividendlar to‗lashga imkon bermaydi, bu esa aksiya 
bahosini va korxonaning bozor bahosini pasaytiradi.