R. X. Karlibayeva, A. A. Temirov korxonalarni

5-bob. 
KORXONA INVESTITSIYALARINI BOSHQARISH
5.1. 
Investitsiyalarning iqtisodiy mohiyati va turlari
 
Korxonalarning investitsiya faoliyatini tavsiflovchi asosiy tushunchalarni 
aniqlab olamiz. «Investitsiyalar» atamasi lotin tilidagi «invest» so‗zidan kelib 
chiqqan bo‗lib, pul sarf qilmoq, qo‗ymoq ma‘nosini anglatadi. Kengroq talqinda u 
yanada o‗stirish maqsadida kapital kiritishni anglatadi. Investitsiyalash natijasida 
olingan kapitalning o‗sishi investorning mavjud mablag‗lardan joriy davrda 
foydalanishdan voz kechishining o‗rnini qoplash, uni risk uchun mukofotlash va 
kelajakda inflyatsiya yo‗qotishlarini kompensatsiyalash uchun yetarli bo‗lishi lozim. 
Investitsiyalar tadbirkorlik faoliyati obyektlariga yo‗naltiriladigan, natijada 
foyda (daromad) shakllanadigan yoki boshqacha foydali samara olinadigan barcha 
mulkiy va intellektual qimmatliklar turlarini ifodalaydi. 
Iqtisodiy toifa sifatida investitsiiyalar quyidagilarni tavsiflaydi
: 

Birlamchi bo‗nak qiymatini o‗stirish maqsadida tadbirkorlik faoliyati 
obektlariga kapital kiritish; 

Investitsiya loyihalarini amalga oshirish jarayonida infestitsion faoliyat 
qatnashchilari (quruvchilar, pudratchilar, banklar, davlat va hokazolar) o‗rtasida 
vujudga keluvchi pul munosabatlari. 
Korxonalar aktivlariga kiritiluvchi investitsiyalar buxgalteriya balansining 
chap tomonida, ularni moliyalashtirish manbalari esa o‗ng tomonda (balans 
passivida) aks ettiriladi. Ular kapital, nomoddiy, aylanma va moliya aktivlariga 
yo‗naltiriladi. Bulardan oxirgisi uzoq muddatli va qisqa muddatli moliyaviy 
qo‗yilmalar shaklida namoyon bo‗ladi. 
Asosiy kapitalga (asosiy vositalarga) investitsiyalar kapital qo‗yilmalar 
shaklida amalga oshiriladi; ular yangi korxonalar qurish, mavjud korxonalarni 
kengaytirish, qayta ta‘mirlash va texnik jihatdan qayta jihozlash, yangi asbob-
uskunalar, vositalar va inventarlar xarid qilish, loyiha mahsulotlari uchun va boshqa 
kapital xarakterdagi xarajatlarni qamrab oladi. Iqtisodiyot fani va amaliyotning 

---

82 
tasdiqlashicha, kapital qo‗yilmalar investitsiyalarning sinonim hisoblanmaydi va bu 
atamalar bir xil ma‘noni anglatmaydi. Investitsiyalar kapital qo‗yilmalarga nisbatan 
kengroq tushuncha hisoblanadi. /arb mamlakatlari adabiyotlarida fond bozorlarini 
ko‗rib chiqishga asosiy e‘tibor qaratiladi, chunki bozor iqtisodiyoti rivojlangan 
mamlakatlarda (AQSh, Kanada, Buyuk Britaniya, Yaponiya) investitsiyalash 
qimmatli qog‗ozlar yordamida amalga oshiriladi. 
Investitsiyalashning asosini iqtisodiyotning real sektoriga qo‗yilmalar, ya‘ni 
mulkchilik shakli har xil bo‗lgan korxonalar asosiy va aylanma kapitaliga qo‗yilmalar 
tashkil etadi. Investitsiyalar bozori muvozanatlangan narxlar bo‗yicha investitsion 
tovarlar oldi-sotdisi bo‗lib o‗tadigan sohani sohani ifodalaydi. Investitsion tovarlar 
shaklida namoyon bo‗luvchi investitsiyalar quyidagilar hisoblanadi: 
1.
Ko‗char va ko‗
ch
mas mulk. 
2.
Pul mablag‗lari, maqsadli bank qo‗yilmalari, qimmatli qog‗ozlar va boshqa 
moliyaviy aktivlar. 
3.
Mualliflik huquqi, litsenziyalar, patentlar, nou-xau, EHM uchun dasturiy 
mahsulotlar va boshqalardan kelib chiqadigan mulkiy huquqlar. 
4.
Yerdan va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish huquqi. 
Kapital qo‗yilmalar shaklida amlaga oshiriladigan investitsiya faoliyati 
subyektlari 
investorlar, 
buyurtmachilar, 
pudratchilar, 
kapital 
qo‗yilmalar 
obyektlaridan foydalanuvchilar va boshqa shaxslar hisoblanadi. 
Investorlar kapital qo‗yilmalarni mamlakat hududida o‗zlarining mablag‗lari 
va chetdan jalb qilingan mablag‗lar hisobiga amalga oshiradilar. Investorlar yuridik 
shaxslar va qo‗shma faoliyat to‗g‗risida shartnoma asosida tashkil qilingan, yuridik 
shaxs maqomiga ega bo‗lmagan jismoniy shaxslar, yuridik shaxslar birlashmalari, 
davlat organlari, mahalliy o‗zini-o‗zi boshqaruv organlari, shuningdek, xorijiy 
fuqarolar va yuridik shaxslar bo‗lishi mumkin. 
Investitsiya faoliyati subyektlari davlat organlari va ularning mansabdor 
shaxslari tomonidan qo‗yiluvchi talablarga rioya qilishlari, shuningdek, kapital 
qo‗yilmalar mablag‗laridan maqsadli foydalanishlari lozim. 
Investitsiyalashning asosiy bosqichlari quyidagilardan iborat: 

---

83 
1)resurslarni kapital xarajatlarga aylantirish, ya‘ni investitsiyalarni investitsiya 
faoliyatining muayyan obyektlariga aylantirish jarayoni (investitsiyalashning o‗zi); 
2)kiritilgan mablag‗larni kapital qiymatning o‗sishiga aylantirish, bu 
investitsiyalarning yakuniy iste‘moli va yangi iste‘mol qiymati (binolar, qurilmalar 
va hokazolar) olishni anglatadi; 
3) kapital qiymatning foyda shaklida o‗sishi, ya‘ni investitsiyalashning 
yakuniy maqsadi amalga oshiriladi. 
Shunday qilib, boshlang‗ich va yakuniy zanjir bo‗g‗inlari birlashib, yangi 
o‗zaro aloqani hosil qiladi: daromad—resurslar—yakuniy natija (samara), ya‘ni 
jamg‗ariy jarayoni takrorlanadi. 
Investitsiyalashning maqsadi va kapitalning o‗sish manbasi loyihalarni amalga 
oshirishdan olinadigan foyda (daromad) hisoblanadi. 
Investitsiyalarning o‗sish sur‘ati bir qator omillarga bog‗liq bo‗ladi. 
Investitsiyalar hajmi avvalo, olingan daromadni iste‘mol qilish va jamg‗arishga 
taqsimlashga bog‗liq. Aholi o‗rtacha kishi boshiga to‗g‗ri keluvchi daromad past 
bo‗lgan sharoitlarda ularning asosiy ulushi (70-80%) iste‘mol uchun sarflanadi. 
Fuqarolar daromadlarining o‗sishi investitsion resurslar manbasi hisoblangan 
jamg‗armalarga yo‗naltiriluvchi ulushning o‗sishiga olib keladi. Demak, umumiy 
daromad tarkibida jamg‗armalar ulushinnig o‗sishi investitsiyalar hajmining o‗sishiga 
olib keladi va aksincha. Biroq bu shart fuqarolarning davlatga ishonchi yuqori 
bo‗lgan holatlarda amal qiladi, bu ularning investitsion faolligini kafolatlashi lozim. 
Investitsiyalar hajmiga kutilayotgan daromadlilik me‘yori ta‘sir ko‗rsatadi, chunki 
foyda ular uchun asosiy undovchi motiv bo‗lib xizmat qiladi. Kutilayotgan foyda 
me‘yori qanchalik yuqori bo‗lsa, investitsiyalar hajmi ham shunchalik yuqori bo‗ladi 
va aksincha. 
Investitsiyalar hajmiga ssuda foizi stavkasi ham jiddiy ta‘sir ko‗rsatadi, chunki 
investitsiyalash jarayonida nafaqat o‗z mablag‗laridan, balki qarzga olingan 
mablag‗lardan ham foydalanish mumkin. Agar kutilayotgan sof foyda me‘yori ssuda 
foizi o‗rtacha stavkasidan katta bo‗lsa, bunday qo‗yilmalar investor uchun foydali 
bo‗ladi. Shuning uchun o‗rtacha foiz stavkasining o‗sishi mamlakat iqtisodiyotiga 

---

84 
investitsiyalar hajmining qisqarishiga olib keladi. bu holatda davlat pulning kredit 
emissiyasini cheklash hisobiga muomalada bo‗lgan pul massasini qisqartirish 
maqsadida restriktsion siyosatni yuritadi. Kredit hisobiga o‗rtacha foiz stavkasi 
pasayishida davlat investitsion tovarlar taklifi va ularga talabni o‗stirish vositasida 
investitsion faollikni rag‗batlantiradi. 
Shuningdek, investitsiyalar hajmiga taxmin qilinayotgan inflyatsiya sur‘ati 
ham ta‘sir ko‗rsatadi. Bu ko‗rsatkich qanchalik yuqori bo‗lsa, investorning 
kelajakdagi foydasi shunchalik bahosizlanadi va investitsiyalar hajmini oshirishga 
bo‗lgan stimullar kamroq bo‗ladi (ayniqsa, uzoq muddatli investitsiyalash 
jarayonida). 
Shu sababli investitsiya loyihalari biznes-rejasini ishlab chiqishda ko‗rsatilgan 
omillar korxonaning investitsion portfeliga kiritish maqsadida ular jalb etuvchanligini 
baholash uchun hisobga olinishi zarur.