R. X. Alimov, O’. T. Xayitmatov, A. F. Xakimov, G. T. Yulchieva, O. X. Azamatov, U. A. Otajanov

Ma’lumotlar  bazasi  –  ma’lumotlar  bankining  eng  muhim  tarkibiy  qismi 
hisoblanadi.  Umumiy  holda  ma’lumotlar  bazalariga  keyingi  tushunchani  keltirish 
mumkin.  Ma’lumotlar  bazasi  –  zaruriy  axborotni  tezkor  olish  va  modifikatsiyalash, 
axborotning  minimal  ortiqchaligi,  amaliy  dasturlarga  bog’liq  emasligi,  izlash 
usulining umumiy boshqarilish imkoniyatlariga ega, katta miqdordagi ilovalar uchun 
foydalanish  imkoniyatlari  bilan  tavsiflanuvchi  o’zaro  bog’liq  ma’lumotlar 
yig’indisidir. 

---

 
73 
Ma’lumotlar bazasini qo’llash ushbu imkoniyatlarni beradi: 
  so’rovlar majmuasini amalga oshirishni soddalashtirish; 
  saqlanilayotgan ma’lumotlarning ortiqchaligini kamaytirish; 
  axborot texnologiyalaridan foydalanish samaradorligini oshirish; 
  ma’lumotlar dolbzarligini ta’minlash; 
  amaliy dasturlarni o’zgartirmasdan ma’lumotlarni o’zgartirish; 
  ma’lumotlar tuzilmasini qat’iyligini saqlash.  
Ma’lumotlar bazasini samarali tashkil etish bu - ma’lumotlar bazasida mantiqan 
o’zaro bog’langan massivlarni tashkil etishdir. 
Ma’lumotlar  bazasini  boshqarish  uchun  uni  tashkil  etish  va  yuritishda 
ixtisoslashgan  samarali  dasturiy  vosita  -  ma’lumotlar  bazasini  boshqarish  tizimidan 
foydalaniladi. 
Ma’lumotlar  bazasi  qaytarilmaydigan  ma’lumotlarning  yaxlitlangan  jamlamasi 
sanaladi.  Uning  asosida  mazkur  sohaning  barcha  masalalari  hal  etiladi.  Ma’lumotlar 
bazasida  ko’p  qirrali  kirish  va  aynan  bir  xil  ma’lu-motlardan  turli  foydalanuvchilar 
foydalanish imkoni mavjud. 
Tashkil  etiladigan  ma’lumotlar  bazasining  tuziliamsi  muammo  sohasi 
ma’lumotlarining  axborot-mantiqiy  modelini  aks  ettirishi  lozim.  Ma’lumotlar  ba-
zasidagi  mantiqiy  o’zaro  bog’liqlik  ma’lumotlar  modeli  turiga  muvofiq  tashkil 
etiladi. 
Normativ-ma’lumotnomali  va  boshqa  ma’lumotlar  qoida  bo’yicha  alohida 
massivlarda joylashtiriladi. Bu  massivlarni yuzaga keltirish  va yuritish texnologiyasi 
o’ziga  xos  xususiyatlarga  ega.  Mazkur  massivlar  ma’lumotlar  bazasining 
boshlang’ich yuklanish bosqichida tashkil etiladi. 
Operativ  (tezkor)  hisobot  ma’lumotlari  ma’lumotlar  bazasiga  vazifalarni  echish 
reglamentiga  muvofiq kiritiladi. Bu  ma’lumotlar  ma’lum davrda  to’planadi. Ma’lum 
bir  hisob-kitob  qilingach  (masalan,  omborxonada  qolgan  tovarlarni  hisob-kitob 
qilish), to’plangan tezkor hisobot ma’lumotlari yo’q qilinadi yoki arxivda saqlanadi. 
Ma’lumotlar  bazasi  foydalanuvchining  bitta  shaxsiy  kompyuterida  monopol 
joylashgan  bo’lishi  mumkin.  Bunday  holatda  u  faqat  ma’lum  SHK  tashqi  xotirasiga 
joylashtiriladi  va  axborot  bazasiga  bir  vaqtda  bir  necha  foydalanuvchining  kirishi 
ta’minlanadi. 
Kompyuter tarmog’i  mavjud bo’lgan  holda ko’pchilik  foydalaniladigan rejimda 
ishlash,  mashina-serverda  joylashadigan  markazlashgan  ma’lumotlar  bazasidan 
foydalanish  imkoniyati  tug’iladi.  Bunday  holatda  har  bir  foydalanuvchi  o’z  shaxsiy 
kompyuteri  orqali  barcha  foydalanuvchilar  uchun  umumiy  bo’lgan  markazlashgan 
axborot bazasiga kirishga ruxsat oladi. 
Tarmoq  texnologiyasida  har  bir  foydalanuvchi  o’z  SHKda  lokal  ma’lumotlar 
bazasini  tashkil  etishi  ham  mumkin.  Bu  ma’lumotlar  bazasi  faqat  mazkur 
avtomatlashgan  ish  joyi  uchun  zarur  bo’lgan  axborotni  saqlaydi.  Kompyuter 
tarmog’ida  ma’lumotlar  bazasini  tashkil  etish  va  jamoa  bo’lib  foydalanish  banklar, 
birja, investitsiya jamg’armalari va boshqa bozor iqtisodiy tuzilmalarining axborot ti-
zimlari samaradorligini oshiradi. 

---

 
74 
Foydalaniladigan  texnik  va  dasturiy  vositalar  konfiguratsiyasiga  bog’liq  holda 
turli ishlash texnologiyasi amalga oshirilishi mumkin. Ma’lumotlarni tarmoqli ishlab 
chiqishning  turli  kontseptsiyalari  mavjud,  misol  tariqasidafayl-server  va  mijoz-
serverni keltirish mumkin. 
«Fayl-server»  kontseptsiyasi  tarmoq  operatsion  tizimi  yadrosi  hamda 
markazlashgan holda saqlanuvchi fayllar joylashgan va fayl-server uchun ajratilgan 
kompyuterga  mo’ljallangan.  Fayl-serverdagi  ma’lumotlarning  umumiy  bazasiga 
jamoa  holda  kirish  unga  xos  xususiyatdir.  Foydalanuvchilardan  biri  tomonidan  fayl 
yangilangan  taqdirda  boshqa  foydalanuvchilarning  kirishiga  qarshi  ximoyalanadi. 
So’ralgan  ma’lumotlar  fayl-server  dan  ishchi  stantsiyaga  o’tkaziladi  va  ular 
ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi vositalari bilan qayta ishlanadi (5.1-rasm). 
«Mijoz-server»  kontseptsiyasi.  Mazkur  kontseptsiyaga  asosan,  ma’lumotlarni 
ishlab  chiqish  vazifasi  mijoz  -  ishchi  stantsiyasi  va  ma’lumotlar  bazasining  mashina 
serveri o’rtasida bo’lishi mo’ljallangan. Ma’lumotlarni qayta ishlashni mijoz so’raydi 
va  u  tarmoq  bo’ylab  ma’lumotlar  bazasi  serveriga  uzatiladi.  So’rov  ma’lumotlari 
o’sha  erda  qidiriladi.  Qayta  ishlangan  ma’lumotlar  tarmoq  orqali  serverdan  mijozga 
uzatiladi.  Mijoz-server  arxitekturasi  uchun  xos  hususiyat  -  bu  ma’lumotlar 
bazasidan so’rov uchun SQL dasturlash tilidan foydalanish. Bu tarmoq mijozlarining 
turli xildagi umumiy ma’lumotlar bilan ishlash imkonini beradi (5.1-rasm). 
 
 
 
 
              
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5.1-rasm. «Fayl-server» va «klient-server» texnologiyalari