R. X. Alimov, O’. T. Xayitmatov, A. F. Xakimov, G. T. Yulchieva, O. X. Azamatov, U. A. Otajanov

domen  D
i
  ni
  hosil  qiladi.  Bir  satrda  atributlar  mazmunining 
ko’pligi  bir 
kortej K
j
 
ni  hosil  qiladi. R  munosabat ko’plab tartibga solingan kortejlar 
orqali hosil bo’ladi:   
R = { K 
j
}, j = 1-m K
j
 = {d
1j
, d
2j
,.....d
nj
} 
n - munosabat domenlarining soni; munosabatlarning ko’lamini belgilaydi.  
 j - kortej nomeri; 
 k  -  munosabatdagi  kortejlarning  umumiy  soni  bo’lib,  munosabat  koordinata 
soni deyiladi. 
Jadval-munosabatining 
kaliti.
 
Kortejlar 
jadval-munosabati 
ichida 
takrorlanmasligi zarur va ular tegishlicha yagona identifikator - dastlabki (birlamchi) 
kalitga ega bo’lishi kerak.  
Dastlabki  (birlamchi)  kalit
  atributdan  tashkil  topgan  bo’lsa 
oddiy,
  bir  necha 
atributdan  tashkil  topganda  esa 
turli  tarkibli
  deb  ataladi.  Munosabatda  dastlabki 
kalitdan tashqari ikkilamchi kalit ham bo’lishi mumkin.  
Ikkilamchi  kalit  -
  mazmuni  turli  satr  -  kortejlarda  takrorlanishi  mumkin 
bo’lgan kalitdir. Ular bo’yicha ikkinchi kalitning bir xil mazmuni satrlar guruhi izlab 
topiladi.  
 Atributlar (ustunlar) 
   nomi 
Kortej 
 K2 = {d12, d22, d32, d42, 
d52, d62} 
Domen 
 D5 = {d51, d52, d53, 
d54,..}
 

---

 
85 
Satrlar  ustunlardan  farqliroq  o’z  nomlariga  ega  emas,  ularning  jadvalda 
joylashish  tartibi  aniqlanmagan  va  satrlar  soni  mantiqan  chegaralanmagan  bo’ladi. 
Satrni  tartib  raqamiga  ko’ra  tanlab  olib  bo’lmaydi.  Faylda  har  bir  satr  o’z  raqamiga 
ega  bo’lsa  ham,  bu  narsa  satrni  tavsiflamaydi.  Bu  raqam  satr  jadvaldan  olib 
tashlanganda  o’zgaradi.  Mantiqan  satrlar  o’rtasida  “birinchi”  va  “oxirgi”  degan 
tushuncha yo’q. 
Relyatsion  tizimlarning  qo’llanilishi  murakkab  siljishlar  zaruriyatini  bartaraf 
qildi. CHunki  ma’lumotlar endi bir fayl ko’rinishida emas, balki mustaqil to’plamlar 
asosida  tuzilib,  ma’lumotlarni  tanlab  olish  uchun  amaliy  to’plamlar  nazariyasi  – 
relyatsion algebra amallari qo’llaniladi.