|
Baxning klavir ijodi. “Yaxshi tetn- peratsiya qilingan klavir”. I.S. Baxning prelyudiya va fugalardan tashkil topgan “Yaxshi temperatsiyali klavir” deb nom qozongan turkum musiqasi - ijrochilik san’atining eng yuksak natijasi deb bejiz aytishmaydi. Uni yaratilishi jarayonida Bax o‘z oldiga aniq maqsad qo‘ygan - klavirda chaluvchilami barcha 24 major va minor tonalliklar bilan tanishtirish (o‘sha davrda ko‘p belgili tonalliklar musiqa amaliyotida deyarli ishlatilmagan). Bax musiqa cholg‘ularini yangi temperatsiyaga moslanishi qulayligini, qadimda o‘rin olgan tabiiy tuzilmadan afzalligini ko‘rsatishga harakat qiladi. Baxdan avval temperatsiya g‘oyasini boshqa san’atkorlar ham qo‘llaganlar, masalan, Paxelbel, Matteson, biroq Baxning bu masalani ijodiy va badiiy yechimi o'zining ko'zlagan maqsadi va ilhomi darajasi bo‘yicha o‘zgacha bo‘ldi.
Birinchi jildning yaratilishi 1722-yillarga, ikkinchisi 1744- yillargato‘g‘ri keladi, ular turli yillarda yozib olingan asarlardan iborat. Har bir prelyudiya va fuga juftlik sifatida yuqoriga harakatlangan xromatik gamma bo‘yicha joylashgan. Har bir tonallik o‘zining kayfiyati va mazmunini ko'rsatishga qaratiladi. Masalan, D-dur prelyudiya va fugasi energik kuch va dabdabadorlik, c-moll keskin dramatizm va patetika, h-moll qayg‘uli iztirobli kechinmalar bilan bog‘liq bo'lsa, es-moll va b-moll qayg‘u-alam, E-dur va Fis-dur tabiatning nozik timsoliari bilan gavdalanadi, B-dur tonalligi “chaqaloq va farishtalar” singari toza va nafosatlidir.
Baxning organ ijodi kabi, “YaTK” turg‘un polifonik turkum namunasi bo‘lib, qismlari bir-biriga solishtiriladi: prelyudiyaning erkin badihaligi fuganing qat’iy rivojlov tamoyillariga. Baxning mazkur juftliklarining prelyudiyalari kompozitsion va timsoliy doirasi bo‘yicha rang-barang. Ular orasida organ tokkatasi kabi (s- moll, Es-dur), skripka improvizatsiyalari (D-dur), xalq-janr raqslari (As-dur), ariyalar (es-moll, cis-moll, f-moll, g-moll), pastorallar (Edur), trio singari ikki ovoz “basso continue” uchun namunalar uchraydi (h-moll). Ko‘plab prelyudiyalar invensiyalami eslatadi - ikki ovozli (Cis-dur, F-dur, a-moll, fis-moll) va uch ovozli (E-dur, gis-moll, A-dur, H-dur).
Shakl bo‘yicha prelyudiyalar ikki guruhga ajratiladi:
- erkin rivojlangan “sokin yoyilgan” fakturali asarlar (masalan, prelyudiya C-dur, c-moll, D-dur), ularga badihalik xos bo‘lib, aynan yakuniy qismlarda yorqin ifodasini topadi (erkin passajlar, tembr o‘zgarishi, rechitativlar - sokin badihalikda ma’lurn burilish yasaydi).
- qadimgi ikki qismlik shakliga bo‘ysungan shakllari (masalan, prelyudiya es-moll, g-moll).
Fugalar ham Baxning katta ijodiy fantaziyasidan darak beradi. Har biri o'zining qiyofasiga ega bo‘lib, bu qiyofa o‘ziga xos mavzu, xarakteri, rivojlanish tamoyili, ovozlar soni va ulami o‘zaro aloqadorligi bilan belgilanadi. Ayrim fugalar “stretto”li mavzularga boyligi bilan tavsiflanadi (C-dur, cis-moll, d-moll, es-moll, g-moll, b-moll), ayrimlarda esa “stretto”lar umuman o‘rin olmagan (c-moll,
D-dur, B-dur, h-moll). Ba’zi fugalarda intermediyalami ahamiyati nihoyatda katta (c-moll, D-dur), boshqalarda esa ular yo‘q (C-dur).
Polifoniyaning murakkablik darajasi Bax turkumida fugalami ovozlar soniga bog‘liq bo‘lmaydi. Masalan, b-moll fugasi besh ovozli bo‘!sa-da, unchalik murakkab emas, biroq uch ovozli es-moll fiigasida o‘ta murakkab mahoratni talab etuvchi polifonik usullar joy olgan. “YaTK” prelyudiya va fugalarni mazmunini ochishda protestant xorallar va ramziy timsollami ahamiyati muhirn. Shu bois, Baxning zamondoshlari uning musiqasining aniq til ma’nosini tu- shunib olishgan. Ko‘plab musiqachilar (A. Shveytser, B. Yavorskiy, M. Yudina) uning ichida pinhona aks etilgan bibliya voqealari, ramziy ma’nolarni borligini namoyon qiladilar.
Baxning “Xromatik fantaziya va fuga”si. Bu asar yangiligi va qo‘llangan yangi topilmalar bilan e’tiborni tortadi. Ikki manual va pedalli klavesin uchun yaratilgan mazkur asar organ san’ati an’ana- larida bajarilgan bo‘lib (bahaybat monumentallik va badihago‘ylik hajmi), diniy kantatalar va dramatik deklamatsiyalami ifodaviy vositalarini o‘z ichiga olib, torli musiqaning ayrim an’analarini davom ettiradi.
Bunday murakkab uslubiy sintezi asosida yangi klavir uslubi yuzaga kelib, o'zining ko‘rinishi bo‘yicha Betxoven fortepiano musi- qasini oldindan belgilab, ma’lum ma’noda romantik kompozitorlik ijodiyoti yo‘lini yoritgan namunaga aylandi.
Xromatik fantaziya va fuga yaratilishi davri Baxning Kyotenda istiqomat qilgan vaqtga to‘g‘ri keladi (1720), oxirgi tahriri - 1730-yilda amalga oshirilgan. Asar xrono- logiya bo‘yicha taniqli organ fantaziya va fuga g-moll yaratilish vaqtiga yaqin. Xromatik nomi Bax zamondoshlari tomonidan berilgan bo‘lib, biroq aynan asardagi qaysi lavha uni shunday nomlanishiga turtki bergan, degan g‘oya hanuzgacha mavhumligicha qoladi.
Fantaziya dramatik patetikaga boy bo‘lib, ko‘tarinki ekspressiyasi bilan ajralib turadi. Uning kompozitsiyasi ikki kontrast, shu bilan birga, bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan ketma-ket 84
Do'stlaringiz bilan baham: |
