Tirek sozler ham terminler
Valyuta kursi, tuwn ham keri kotirovka, kross-kurs,
valyutalardm satip aliw qabileti pariteti, valyuta kursina tasir
etiwshi faktorlar, valyuta konvertaciyasi, valyuta bazan, market-
meyker, spot operaciyasi, valyuta poziciyalan, arbitraj, muddetli
pitimler, valyuta siyasati, diskont (procent stavkasi), deviz siyasati,
valyutahq sheklewler, valyuta kursi rejimi, agimdagi xahq araliq
operaciyalar, sawda menen baylamsh bolmagan pul jonetpeleri,
kapital hareketi menen baylamsh valyuta operaciyalan, valyutam
qadagalawshi organlar, valyuta birjasi.
Takirarlaw ushm sorawlar:
1. Valyuta kursinin mazmunm harn onin turlerin aytip berin?
2. Nominal ham real valyuta kursi tuwnsinda neni bilesiz?
3. Valyutalardm satip aliw qabileti pariteti neni ahlatadi?
4. Valyuta kursina qanday tiykargi faktorlar tasir etedi.
5. Valyutalardm konvertaciyasi ne ham ol qanday formalarda
amelge asmladi?
6. Valyuta bazan ne ham onm funkcional ham institucional
tarepinen qanday turlerge ajiratiw mumkin.
7. Spot operaciyasi qanday amelge asmladi?
150
8. Valyuta poziciyasma limittin ham valyutahq sheklewlerdih
jane qanday turlerin bilesiz?
9. Arbitraj operaciyalarmm mazmunm aytip berih?
10. Muddetli pitimler menen baylamsh qanday operaciyalardi
bilesiz, olarga aniqhq berih?
11. Valyuta siyasati ne, onm qanday turleri bar?
12. Valyuta kursi rejimi ne ham omh XVF tarepinen atap
otilgen qanday turleri bar?
13. Mamlekette valyuta siyasatin aim banw boymsha qanday
ekonomikahq teoriyalardi bilesiz?
34. Ozbekistanda valyuta operaciyalarm qanday tartipte
amelge asinladi?
15. Agimdagi xahq arahq operaciyalar, sonday-aq sawda
menen baylamsh bolmagan pul jonetpeleri turlerin aytip berih?
16. Kapital hareketi menen baylamsh valyuta operaciyalarm
amelge asinw tartibin aytip berih?
17. Mamleketimizde milliy valyutanih shet el valyutasina
qatnash kursi qanday belgilenedi?
18. Ozbekistan Respublikasi orayhq banki valyutani tartipke
sahw shehberinde qanday wazij^palardi onnlaydi?
19. Ozbekistan Respublikasi aymagmda shet ei valyutasm satip
aliw ham satiw tartibi qanday amelge asmladi?
20. Respublika valyuta birjasi tuwnsmda nelerdi bilesiz?
Test sorawlan
1. Nyu Yorkta investkiyalanrtan almaiiigm jilliq procent
sfcavka 8 procent, Londonda bofca bid 12 procentti qnrasa
kassa pitimlerindegi kurs 1,6 USD/GBP boisa, keJeshektegi 90
kun ushm kutiletugm spot kurs qanday bohwm tabin.
A) 1,6789 USD/GBP.
B) 1,5845 USD/GBP
C) 1,4351 USD/GBP
D) 1.7001 USD/GBP.
2. Janannin tomendegi ush valyuta b a z a n oraymda
tomendegi aimasiw kurslari ornatildi. Nyu-Yorkta-
2USD=1GBP; I.ondonda-410JPY=1GBP; Toksoda-200JPY=
151
1USD. 10000 AQSH dollan tiykannda ush tarepleme valyuta
arbitrajm amelge asirip, AQSH dollarmdagi payda mugdarm
tabm.
A) 250 AQSH dollan.
B) 375 AQSH dollan.
C) 415 AQSH dollan.
D) 125 AQSH dollan.
3. Investor 1 mln dollar mugdarindagi investieiyasi bir jilga
AQSH yaki Shvecariyaga qoyiw tuwrisinda oylamaqta. Usi
mamleketlerde procent stavkalari jilhq saykes tiirde 6% ham
12%. Spot kurs 0,4 USD/CHF. Jilliq forvard kursi bolsa 0,3987
USD/CHF. Qaysi mamleketke investkiya kiritiw paydali ham
investor sap paydasin esaplan.
A) Shvecariya, sap payda 56360 AQSH dollan.
B) AQSH, sap payda 60000 AQSH dollan.
C) Shvecariya, sap payda 116360 AQSH dollan.
D) AQSH, sap payda 56360 AQSH dollan.
4. Angliyadagi firma AQSH penen duzilgen eksport pitimi
natiyjesinde 100 mm dollar mugdarmda qarji aldi. Usi firma
AQSHtan Angliyaga jetkizip beriw qarejeti menen birge 37500
dollar bolgan, biraq Angliyada 30000 funt sterling bolgan
asbap-uskeneni satip almaqsm. AQSH dollan ham funt sterling
valyuta kurslan qanday bolganda agimdagi asbap-uskeneni
AQSHtan satip alrw paydali ekenligin tabin.
A) 1 USD = 1 GBP.
B) 1 USD = 0,8 GBP.
C) 1 USD > 0,8 GBP.
D) 1 USD <0,8 GBP.
5. Eger 1 USD-200 JPY bolsa ham skin 200 nun yapon
ienasindagi jilliq 12,5% daramat keltiretugin obligaciyalariniz
bolsa, jil aqirma kelip yapon ienasinin doliarga salistirmah
qadiri 25 %ke tusse, yagmy dollar kursi joqanlasa daramatiniz
mugdarm esaplan.
A) 100 AQSH doliarga ziyan koredi.
B) Payda ham ziyan ham korrneydi.
C) 125 AQSH doliarga payda koredi.
152
D) 25 AQSH doliarga ziyan koredi.
6. «Apple» kompaniyasimn kompyuterleri AQSHta 5000
dollardi qurasa, «Toshiba» kompyuterlerinin Yaponiyadagi
bahasi bir mln ienaga, nominal kurs bolsa 100 JPY/USD ten
bolsa, valyutamn real kursin aniqlan.
A) 1 USD = 0.5 JPY.
B) masele sharti tohq emes, sheshimin tawip bolmaydi.
C) 1 USD = 20000 JPY.
D) 1 USD = 200 JPY.
7. Eger 1 AQSH doliarga 98 yapon ienasin, 1 funt
sterlingke 1,5 AQSH dollarin ahw mumkin bolsa, 1 funt
sterling qansha yapon ienasi boladi. Sonday-aq, eger 1 funt mis
Angliyada 1 funt sterling, Yaponiyada 160 iena, AQSHta 1,45
dollardi payda qilsa, qay jerde mis en qimbat ham arzan?
A) Yaponiyada qimbat, AQSHta bolsa arzan.
B) AQSHta qimbat, Yaponiyada bolsa arzan.
C) Ulh Britaniyada qimbat, AQSHta bolsa arzan.
D) AQSHta qimbat, Ulh Britaniyada bolsa arzan.
8. A mamleket pul birligi «manat» ham В mamleket pul
birligi «dinar» bolsa, «dinar»ga bolgan talap ham usinis
funkciyasi:
Dt/b=925-100P; St/f=200P-50; bul jerde R-manattm dinarga
salistirmah valyuta ayirbaslaw kursi. Eger 1 dinar 2 manatqa
ten bolsa, bazardagi teii salmaqliqti tamiyinlew ushm valyuta
intervenciyasinin kolemin aniqlan.
A) 375 manat.
B) 250 manat.
C) 125 manat.
D) 245 manat.
9. Milliy valyutamn sirt el valyutaga salistirmah
devalvaciyasi payda bolganda eksport ham import onimleri
bahasma qanday tasir qiladi?
A) import onimleri bahasi artadi, eksport onimleri bahasi bolsa
paseyedi.
B) eksport ham import onimleri bahasi artadi.
C) eksport ham import onimleri bahasi paseyedi.
153
D) eksport onimleri bahasi artadi, import onimleri bahasi bolsa
paseyedi.
10. Valyuta bazarlannda AQSH dollannin qadirinin tusiwi
neni anlatadi?
A) AQSH xalqi ushm import qilmip atirgan onimler
arzanlasadi.
B) sirt el bazarlarda AQSH dollan kobirek satip aliw qabiletine
iye boladi.
C) AQSHtin eksport onimleri shet eller ushin arzanlasadi.
D) AQSHtin eksport onimleri shet eller ushm qimbatlasadi.
11. Yaponiyada pul massasmin osiw qaddin AQSHqa
salistirganda to men bolsa, qanday ekonomikaliq ozgeris juzege
keledi?
A) Yaponiyada inflyaciya qaddi artadi.
B) AQSH dollarga sahstirmali ienanin ayirbaslaw kursi
paseyedi.
C) ienaga sahstirmali AQSH dollarimh qadiri artadi.
D) AQSHtin Yaponiyaga eksporti kolemi kemeyedi.
12. Ozbekistan Respublikasinin «Valyutani tartipke sahw
haqqmda»gi Nizami jana dodalawda qashan qabil qdmadi?
A) 2003-jilll-dekabr.
B) 1993-jil 7-may.
C) 1996-jil25-aprel.
D) 1995-jil21-dekabr.
13. Ozbekistan Respublikasinin rezidentleri - fizikahq
tareplerge wakillikke iye bankler tarepinen sirt el valyutani
xahq arabq tolem kartalarman paydalangan jagdayda naq
ernes turinde satiw mexanizmi qashannan ameliyatqa
engizildi?
A) 2013-jil 1-fevraldan.
B) 2012-jil 7-iyunnen.
C) 2008-jil 12-sentyabrden.
D) 2011-jil5-marttan.
154
7-bap. XALIQ ARALIQ FINANS QATNASIQLARINDA
VALYUTA RISKLERIN BASQARIW
7.1. Valyuta riskleri tusiniginin ekonomikaliq mazmuni ham
turleri
7.2. Valyuta riskinin juzege keliw sebepleri
7.3. Valyuta riskin basqanw usillan ham olardin mazmuni
7.1. Valyuta riskleri tusiniginn ekonomikaliq
mazmuni ham turleri
Xahq arahq ekonomikaliq qatnasiqlardin uzaq jillar
dawammdagi tajriybesi tiykannda tovarlar ham xizmetler,
ekvivalent qunlar menen 6z-ara almaslamwdm 6z-ara paydah
turleri qaliplesti.
Xahq arahq sawda-kredit ham tolem qatnasiqlan hamme waqit
valyuta esap-sanaqlan menen qamtip ahngan. Bui degeni, sirtqi
ekonomikaliq xizmetinin subyekti esap-sanaqlardi omn ushm shet
ellik esaplangan valyutada amelge asiradi.
Xahq arahq shartnamam amelge asiriw dawirinde, bir qatar
ekonomikaliq faktorlardm tasiri astinda shartnamadagi valyuta
kursi basqa valyutalar kursina sahstirmali ozgeriwi baqlanadi. Bui
bolsa 6z nawbetinde, shartnamada qatnasiwshi tareplerdin belgili
bir jogaltiwlanna ahp keliwi mumkin.
70-jillardm basman barhq mamleketlerdin erkin juzetugm
kurslar rejimine otiwi, sirtqi ekonomikaliq qatnasiqlar tarawmda
sezilerli unamsiz aqibetlerge ahp keldi. Basqasha etip aytqanda,
jahan bazarmda valyuta kurslarmin erkin juziw sharavatmda
ekonomikaliq ten salmaqhqsizhq kusheydi.
Valyuta riski degende, sirtqi ekonomikaliq xizmet processinde
ayirbaslaw kurslarmin ozgeriwinen yaki basqa turli valyuta
operaciyalarm amelge asinhwmda juzege keliwi mumkin bolgan
jogaltiwlar (yaki daramat aliw) tusiniledi. Valyuta riskleri juzege
keliwinin tiykargi sebebi - valyuta kurslarmin ozgeriwi bohp
esaplanadi.
21
21
A.Vahobov, NJumayev, U.Burxonov. Xalqaro moliya munosabatlari. — Т.:
Sharq, 2003. 70 b.
155
Valyuta riski komrnerciyahq riskinin bir korinisi bohp, xahq
arahq finans qatnasiqlan qatnasiwshilan iskerliginde juzege keledi.
Valyuta riskleri sirt el valyutalardi turli furde kurs tiykarinda
satiw ham satip aliw processlerinde belgili ziyan sipatmda
anlatiladi. Valyuta riskleri bank operaciyalan bazarmm
intemacionallasiwi, transmilliy korporaciyalar ham fmanshq
sholkemlerdin duziliwi jane olar xizmetinih diversifikaciyalasiwi
menen baylanish bohp, valyuta kurslarmin keskin terbelisi
natiyjesinde pul jogaltiwlan jagdaym juzege keltiredi. Bunda
valyuta kurslarmin bir-birine salistirmali ozgeriwi bir qatar
faktorlar tasiri arqali payda boladi: atap aytsaq, valyutalardm ishki
quni ozgeriwi menen baylanish pul agimlannm mamleketler
ortasmda turaqh koship juriwi, spekulyativ operaciyalardrn
rawajlaniwi ham basqalar.
Qalegen valyutam xarakterlewshi tiykargi faktor bohp, rezident
ham norezidentlerdin valyutaga bolgan isenim darejesi bohp
esaplanadi. Valyutaga bolgan isenim quramah kop faktorh kriteriya
bohp 6z ishine mamleket ekonomikasmin ashiqhq darejesi,
ekonomikanm erkinlesiwi ham almaslaniw kursi rejimi,
mamlekettin sawda balansi jagdayi, tiykargi makroekonomikahq
korsetkishler jagdayi ham keleshekte mamleket rawajlamwimn
turaqhgina investorlardm isenimi siyaqh bir qatar korsetkishlerdi
qamtip aladi.
Valyuta riskin ush turge ajiratiw mumkin:
- operacionhq valyuta riski;
- translyacionhq valyuta riski;
- ekonomikahq valyuta riski.
Operacionhq valyuta riski. Operacionhq risk tiykarman sawda
operaciyalan, sonday-aq, dividend tolemleri ham fmanshq
investiciyalaw boyinsha pulli shartnamalar menen baylanish
jagdayda juzege keledi. Operacionhq risk pul qarjiian hareketinde
juzege kelgen jagdayda payda darejesine tikkeiey unamsiz tasir
korsetedi. Bui riskti pul qarjilanmn kutilip atirgan agimma
almaslaniw kursi ozgeriwinin tikkeiey tasiri natiyjesinde joqan
156
paydaga erispewiik yaki ziyanmn juzege keliwi jagdayi sipatmda
anlatiw mumkin.
Satilgan onimge sirt el valyuta ahwi zanir bolgan eksport
qihwshi milliy valyutaga salistirmali sirt el valyuta kursmm
paseyiwi natiyjesinde ziyan koredi. Sirt el valyutada tolemdi
amelge asinwi zarur bolgan import qihwshi bolsa, milliy valyutaga
salistirmali sirt el valyuta kursimh artiwman ziyan koredi.
Valyutalar almaslaniwm anlatiwshi pitimler menen baylanish
risk bahalar siyasati jardeminde basqanhwi mumkin. Sonday-aq,
riskke puldi tolew ham ahw muddetleri de bir qansha tasir
korsetiwi mumkin. Eger valyuta tusimi ham valyuta qarejetleri 6z-
ara bir-birine muwapiq bolsa operacionhq riskti kemeyttiriw
mumkin.
Translyacionhq valyuta riski. Usi risk esap-sanaq yaki balans
riski sipatmda da belgili. Omn deregi bohp, turli mamleketler
valyutalarmda anlatilgan aktiv ham passivler ortasmdagi
mudisproporciga wapiqsizhq jagdayi bohp esaplanadi. Bui risktin
payda boliwina kompaniya balansm esap-sanaq qihw processinde
aktiv ham passiv tarepleri 6z-ara qatnasiqlarmifi tuwn kelmewligi
sebep boladi. Kompaniya shaqapshalan turli mamleketlerde
jaylasqan ham usi mamleketlerde milliy valyuta kursi ozgerip
tunwi usi risklerdi juzege keltiriwshi tiykargi shartleri esaplanadi.
Maselen, Britaniya kompaniyasi AQSHta ozinin smar
kompaniyasma iye bohp, omn AQSH dollarmdagi aktivleri bar.
Eger Britaniya kompaniyasinin AQSH dollarmdagi jeterlishe
passivleri bolmasa, usi aktivlerdifi AQSH dollanndagi tolengen
quni sebepli kompaniya riskke duwshar boladi. Funt sterlingke
salistirmali AQSH dollanmn qadirsizleniwi natiyjesinde smar
kompaniyatar aktivleri qunimn balans bahasimn paseyiwine ahp
keledi, sebebi tiykargi kompaniyainh balans esabati funt sterlingte
anlatiladi. Sol siyaqh, bul valyuta kursinin artiwi jagdayinda sirt el
valyutadagi passivler menen kompaniya riskke duwshar boladi.
Eger kompaniya 6z iskerliginde translyacionhq riskti zarurli
ahmiyetke iye ernes dep esaplasa, ol jagdayda bunday riskti
xedjirlewge zarurlik sezilmeydi. Sebebi aktiv ham passivler
ozgeriwin balans esabatinda olardin tiykargi valyutadagi bahasmda
157
anlatiw zanirli ahmiyetke iye emesligin buxgalteriya esap-sanaqlan
bohp esaplanadi. AQSHtagi sinar kompaneiyasina font sterlingte
anlatilgan aktivleri qum AQSH dollarmm font sterlingke
salistirmah almaslamw kursi hareketi menen birgelikte terbeledi,
bul jagday bolsa, sinar kompaniyanm payda darejesine yaki
tiykargi iskerligine uluwma tasir korsetpewligi mumkin. Sonin
ushin, translyacionliq riskti xedjirlewge qilmatugm qarejetler hesh
qanday zarurli ahmiyetke iye ernes, sebebi amelde kurs terbelisinde
jogaltiw riski juzege kelmeydi. Eger kurstm ozgeriwi turaqli kurske
salistirmah awisiw sipatmda bahalansa usi pikir ozin aqlaydi. Biraq
kurs ozgeriwinin malim tendenciyasi bar bolsa, ol jagdayda kurstan
anaw yaki minaw tarepke awisiw jagdayi bar bolganda bul
tendenciya sezilerli tasir korsetiwi mumkin.
Ekonomikahq valyuta riski. Ekonomikahq risk kompaniya
ekonomikahq jagdayma almaslamw kursi ozgeriwinin unamsiz
tasiri itimah sipatmda amqlanadi. Bir rurles turdegi tovarlardi islep
shiganwshilar jane basqa turdegi tovarlardi islep shiganwshilar
ortasmda basekilesiwdin ozgeriwi, sonday-aq, belgili tovar belgisi
tutmiwshilan mutajliginin ozgeriwi natiyjesinde risk juzege keliwi
mumkin.
Ekonomikahq valyuta riski mamleketler ortasmda tovar
almasiwda, tayar onimlerdi satip ahw yaki satiwda valyutalar
kursimn ozgerisinde juzege keledi. Kompaniya islep shiganp
atirgan onimin basqa mamleketke satiw yaki kompaniyanm sol
mamlekettegi shaqapshasmda satip almatugm tovarlardi esap-sanaq
qihw processinde valyuta kursi ekonomikahq valyuta risklerin
juzege keltiredi.
Oz qarejetlerin tek milliy valyutada amelge asmwshi jane
valyuta kursi ozgeriwine tasir korsetiw qabiletine iye bolgan
kompaniyalar ekonomikahq riskke kemirek darejede duwshar
boladi. Usi kompamyalar 6z onimlerin tek mamleket ishinde satadi
ham tovarlar tarepinen basekige ushiramaydi, sonday-aq, kurstin
paydah ozgeriwi natiyjesinde bahalar bir qansha paydah bohwi
mumkin. Biraq, bunday kompaniyalar da tohq riskten qorgalgan
ernes, sebebi almaslamw kursimn keskin turde ozgeriwi olar
iskerligine unamsiz tasir korsetiwi de mumkin.
158
Almaslamw kurslarimn terbelisi kompaniyalardm qarejetleri
quramma yaki olardm milliy valyutada anlatilgan satiw bahalarma
tasir etip, basqa islep shiganwshilar tarepinen basekilesiw
darejesine tasir korsetiwi mumkin. Tek ishki bazarda iskerlik
korsetip milliy valyutada qarejetler qihwshi kompaniya milliy
valyuta kursimn joqanlawinan ziyan koredi, sebebi basekishi
import tovarlar bir qansha arzan boladi.
7.2. Valyuta riskinm juzege keliw sebepleri
Valyuta kurslarmm ten salmaqsizhgi xaliq arahq miynet
boliniwshihgine, xahq arahq sawda balansina ham kolemine
unamsiz tasir etedi, sonday-aq, tovarlar ham xizmetler ekvivalent
ahnasiwm qiramalastiradi.
Valyuta kurslarimn ten salmaqsizhgi import ham eksport
qihwshilardi ozlerinin shet elden satip ahw ham shet elge satiw
operaciyalarm qisqarttinwga majbur qiladi. Sebebi import ham
eksport qihwshilar val)4italardin qisqa muddetli dawirli arahqtagi
ozgeriwin aldm ala bile almaydi. Sonin ushin import qihwshi
belgili bir tovardi ozin valyuta qawip-qaterine qoyip, shet
mamleketten satip alganma qaray, 6z mamleketinde islep shigarahp
atirgan ornm basatugm tovardi satip algam abzal.
Tolemi keleshekte amelge asiwi nazerde tutilgan, shartnama
duziliw payitmda belgili bir summada korsetilgen har qanday
kredit operaciyasi, shartnama valyutasi qatnasiwshisi ushin shet
ellik bolgan tareptifi valyuta qawip-qaterine duslasadi. Kreditor,
ozinih shet ellik kontragentlerine kreditti bergen jagdayda, qun
ekvivalent mugdarda almawihq qav/ip-qaterine ushiraydi. Qanz
ahv/shi da, egerde tolem waqtmda qanz valyutasmm kursi
shartnama duzilgen sanege salistirmah koterilse, ziyan koriwi
mumkin.
Eksport ham import qihwshilar, valyuta riski menen, sirtqi
sawda operaciyalarm amelge asirganda ushipasadi. Eksport
qihwshi, egerde ol tovarlardi tolemi keshiktirilgen jagdayda satqan
bolsa ham baha valyutasi sipatmda import qihwshi valyutasi yaki
ushinshi mamleket valyutasi ulken bolsa, valyuta riskine duwshar
boladi. Egerde, baha valyutasmm kursi eksport qihwshi milliy
159
valyutasma qatnasli paseyse, onda eksport qihwshi ziyan koriwi
mumkin.
Solay etip, eksport qihwshi ushm valyuta riski bohp,
shartnamamn duziliwinen ormlanaganga shekemgi dawir ishinde,
baha valyutasi kursmin milliy valyutaga salistirmali paseyiwi bolip
esaplanadi. Demek, valyuta riski barhq sirtqi ekonomikaliq
baylanislar menen baylamsli shartnamalarga tasir etedi.
Import qihwshi ushin valyuta riskleri tomendegi jagdaylarda
juzege keledi: egerde, tovarlar, bahasi shet el valyutasmda qatan
belgilenip satip ahmp atirgan bolsa. Bunda, eger shet el
valyutasmm kursi import qihwshi valyutasma salistirmali koterilse,
onda import qihwshi tarepinen satip ulken tovarlar ushm haqi
tolewde, milliy valyutada kobirek qarejet isletiliwine tuwra keledi.
Bizge belgili, hesh bir xahq arahq sawda shartnamasi bir kun
ishinde duzilip, ol boyinsha tolem ham bir kun ishinde amelge
aspaydi. Usigan qaray, albette, valyuta riski shartnama muddetine
tuwra proporcional turde artip baradi.
Bizin pikirimizshe, shartnamamn imzalamw waqtma shekem
(shartnamani tayarlaw dawirinde) sirt el valyuta kursmin ozgeris
riski valyuta riskine kirmeydi, ol kobirek baha qawip-qaterine yaki
valyuta kursi ozgeriwi menen baylamsli basekilesliktin jamlesiw
qawip-qaterine kiredi. Bunday risk shartnamanm duziliw
dawirinde, talqilamwlar waqtmda sheshiliwi mumkin. Atap otsek,
soylesiwler dawirinde valyuta kursm tosattan ozgerip ketiwi
natiyjesinde shartnama qatnasiwshisi (bunday ozgeris ziyanlann
bolimin yaki tohq qaplaw maqsetinde) shartnamadagi dasiepki
bahanm bir qansha ozgertiriliwin talap qihwi mumkin yaki bul
shartnamadan basqa kontragent paydasina putkilley waz keshiwi
mumkin.
Shartnama duzilip, imzalangamnan son, joqanda bayan etilgen
ozgerislerdi shartnama shartlerine kiritip bolmaydi (egerde
shartnama shartlerinde bul haqqmda valyuta shartleri (ogovorka)
bar bolmasa).
Pikirimizshe, baha ozgeriwi menen baylamsli riskke, valyuta
shartnamasimn inflyaciyahq qadirsizleniw riski, yagmy tovar
bahasmm osiwi turinde anlatilgan valyuta qunlarmin tovar
160
bahasma salistirmali ozgeris riski kiredi. Bazi bir izertlewshiler
tarepinen olar valyuta riskinih amel qihw turlerine kiritken.
Valyuta riski bunday turdegi sharayatta, valyuta riski payda
bohwi menen tikkeley baylamsta bolmagan, biraq ogan tikkeley
valyuta kursi arqali tasir etetugm, valyutalardi tovarlarga
salistirmali qadirsizleniwinih uluwrnahq tendenciyasi jatadi.
Uzaq muddetli dawirde sirtqi ekonomikaliq qatnasiqlar
natiyjeligi ushm, kurslar ozgeriwi aqibetindegi jogaltiwlarga
qaraganda, inflyaciyahq faktor salistirmali terenirek unamsiz
aqibetlerdi keltirip shigaradi.
Kurslar hareketindegi ham valyutalardi satip ahw qabiletindegi
pariqlar, sirtqi ekonomikaliq shartnamalar qatnasiwshisi bolgan har
birinin jogaltiwlar ham daramatlar balansmni tek gana valyuta
kursm unamh yaki unamsiz hareketine, al valyutalar kurslari
ozgeriwinin 6z-ara sahstirmasi ham birgeliktegi hareketine
baylamsli. Maselen, egerde valyutalardih sirtqi qadirsizleniwi
(valyuta kursmin paseyiwi) oni ishki bazardagi qadirsizleniwinen
osip ketse, onda shet ellik import qihwshilar qosimsha payda ahw
imkaniyatma iye boladi. Sebebi olar 6z valyutasmda qarejetlerin
joqarilapastan turip, qadirsizlenip banp atirgan mamlekettin
valyutasma kobirek tovarlar satip ahw rnumkinshiligine iye boladi.
Joqanda bayan etilgen pikirler, barhq xojahq shartnamalanmh
natiyjeligine tasir etken jagdayda, valyuta riskin sirtqi
ekonomikaliq shartnamalar natiyjeligin korsetiwshi ahmiyetli,
biraq birden bir faktor emesligin korsetedi.
Valyuta riskinin 6z aldma jagdayi sipatmda, valyuta qarjilarm
ja}4astmw payitmda payda bolatugm valyuta avuarlarlarmin
(Avuarlar - klienttin banktegi turli aktivleri, mal-mulki, pul
qarjilan. Kobinese banktin shet elde jaylasqan basqa banktih
esap betlerinde bolgan shet el valyutasmdagi pul resurslarma,
qimbat bahah qagazlan ham altinga salistirmali qollamladi.
Qandayda bir mamleketke tiyisli bolgan bunday qarjilardm jami
onm shet el avuarlarlarm duzedi.) qadirsizleniw riskin korip shigiw
maqsetge muwapiq. Bunday risk turi boyinsha valyuta ziyanlann
bankler siyaqli, klientler ham mamlekette koriwi mumkin. Bul
jagdayda payda bolatugm valyuta riski mazmun tarepinen har
161
qanday sawda-kredit operaciyasmdagi valyuta riski siyaqli boladi,
sebebi valyuta qarjilarm jaylastmw menen baylamsh operaciyalar
kredit xarakterine iye. Bui jagdayda valyuta riskin esapqa ahw
qasiyetleri ham om qamsizlandmw usillan (valyuta qarjilarm
jaylastmwda) riskti valyuta riskinin 6z aldma turine ajiratiwga
tiykar boladi.
Eksport qiliwshi (kreditor), egerde shartnamamn duziliwi ham
ol boyinsha tolemnin amelge asmhwi dawiri ishinde baha
valyutasimn kursi onin milliy valyutasma sahstirmali paseyse,
ziyan koredi. Import qiliwshi (debitor) ushin bolsa zryaniar, kurstm
joqaridagi sahstirmali qarama-qarsi hareketi natiyjesinde payda
boladi.
Valyuta riski xahq arabq sawda ham kredit qatnasiqlann
quramalastinp jiberedi, natiyjede usi qatnasiqlar qatnasiwshilan
valyuta qawip-qaterlerin uyreniw arqali olardi saplastmw jollarm
qidira baslaydi.
Sirtqi ekonomikahq sharmama qatnasiwshilan ushin valyuta
riski payda bohwmin tomendegi shartlerin ajiratip korsetiw
mumkin:
- ashiq valyuta poziciyasinm barhgi;
- sharmama valyutasi sipatinda sirt el valyutadan paydalamw;
- shartnamamn duziliwi ham ol boyinsha esap-sanaq arasmda
waqit uzilis dawirinin barhgi.
Valyuta poziciyasi - dilerdih talap ham minnetlemeleri
sahstirmasi. 01 eki bolimnen ibarat, yagmy «uzm» ham «qisqa»
poziciyadan.
«Uzm» poziciyada dilerdih talaplan korsetiledi. Talaplar bolsa,
diler tarepinen valyuta satip aiganda payda boladi.
«Qisqa» poziciyada dilerdin minnetlemeleri korsetiledi.
Minnetlemeler bolsa, diler tarepinen valyuta satiiganda payda
boladi.
Egerde dilerdin talaplan minnetlemelermen kop bolsa, onda
valyuta poziciyasi «uzm» poziciya boyinsha ashiq bohp esaplanadi.
Egerde dilerdih minnetlemeleri talaplannan kop bolsa, onda
valyuta poziciyasi «qisqa» poziciya boyinsha ashiq bohp
esaplanadi. Dilerdih talap ham minnetlemeleri 6z-ara ten bolsa,
onda valyuta poziciyasi jabiq bohp esaplanadi.
162
Valyuta kurslan ten salmaqsizhgi qanshelli joqari bolsa,
valyuta riski sol darejede joqari boladi. Hazirge shekem, biz
valyuta riski tusinigin tek bir operaciyaga sahstirmali korip shiqqan
edik. Egerde sirtqi ekonomikahq baylamslar qatnasiwshilan bolgan
tarepler sirt el valyutada anlatilgan minnetlemeler ham talaplarga
iye bohp, kop turdegi operaciyalardi amelge asirsa, onda olar barliq
operaciyalar boyinsha emes, al tek ashiq valyuta poziciyasi
boyinsha valyuta qaterine ushiraydi.
Ashiq valyuta poziciyasi valyuta riski menen baylamsh bohp,
banklerdi (firmalardi) qosimsha daramat ahw yaki artiqsha qarejet
(hatte bankrothqqa) qihwga ahp keledi. Sol sebepli, kop gana
mamleketlerde mamleket fmans organlan ashiq valyuta
poziciyalan mugdarlarin shegaralaydi.
Adette, valyuta riski mashqalasm sheshiw menen baylamsh
firmanih iskerligi ashiq valyuta poziciyasi mugdari, yagmy valyuta
qaterine tartilatugin sirt el valyutadagi summalardi aniqlawdan
baslanadi. Bui jerde som esapqa ahw kerek, sirt el valyuta satip
ahnganda valyuta poziciyasinm uzin poziciyasi kobeyedi yaki usi
valyutadagi qisqa valyuta poziciyasi kemeyedi (talaplar artadi yaki
minnetlemelerdin bir bolegi ormlanadi), sirt el valyuta satiiganda
bolsa bunm kerisi boladi, yagmy qisqa valyuta poziciyasi kobeyedi
yaki uzm poziciya kemeyedi.
Ashiq valyuta poziciyasi joqari darejedegi valyuta riski deregi.
Valyuta jogaltiwlar deregi bolgan, ashiq valyuta poziciyalarm
aniqlaniwi menen, valyuta qawip-qaterlerin saplastmw zarurligi
tuwiladi.
Solay etip, joqanda korip shigilgan valyuta riskinin payda
bohw sharayatlarma (shartnamalarda sirt el valyutamh isletiliwi,
shartnama duziliwi ham ormlamwi arasmda waqit uzilisinin
barhgi) jane bir sharayattm, yagmy ashiq valyuta poziciyasi
barhgm qossa boladi.
Joqanda korip shigilgan valyuta qawip-qaterlerinih payda
bohw sharayatlan, birinshi nawbette, sirtqi sawda ham kredit
shartnamalan menen baylamsh aniq operaciyalarga baylamsh. Olar
bolsa, 6z nawbetinde sirtqi ekonomikahq baylamslar
qatnasiwshilanmn valyutada ziyan koriwine ahp keliwi mumkin.
163
7.3. Valyuta riskiii basqariw usillan ham olardin mazmimi
Valyuta risklerin natiyjeli basqariw xaliq araiiq finans
qatnasiqlan qatnasiwshilari iskerliginde aktual maselelerden bin
bohp esaplanadi. Jahandegi iri korporaciyalar iskerliginde juzege
keletugm fmanshq risklerdin barhq turlerin uyrenip banw jane
olardi aldin ahwga qaratilgan ilajlardi islep shigiwda 6z aldina
riskier boymsha menedjerlik iskerligi jolga qoyilgan. Riskier
boyinsha menedjer fmanshq risklerdi aldin ahw tarepinen islep
shigilgan ilajlan xizmetinin turli tarawlari boyinsha saykes bolgan
basqa qaniygelerge us mis etip baradi. Sonday-aq, riskier boymsha
menedjer riskier darejesin aniqlaw, olardi maksimal darejede
kerneytiw ham qamsizlandinw maseleleri menen shugillanadi.
Zamanagoy jahan xojaligmdagi qatnasiqlar bazar
qatnasiwshilannan konyunktura ozgeriwine tezde maslasiwdi,
finanshq natiyjelerin uzaq muddetke boljawlawi, natiyjeli
strategiyani islep shigiw ham oni amelge asmwdi jane turaqh
iskerlik juritiwdi talap etedi.
Valyuta kurslari ozgerislerin aniq boljaw, valyuta risklerin
qamsizlandinw (xedjirlew)dan paydalamw zarar.
Valyuta riskin qamsizlandinw degende, oni saplastmw menen
baylanish sharalar rusiniledi. Bunday sharalarga, sirtqi
ekonomikahq operaciyalar natiyjelerin, sirt el valyutalar kursimii
ozgeriwine baylanisligm jogaltiwga qaratilgan sharalar kiredi.
Bir qatar firmalar. valyuta ten salmaqsizhgm zamanagoy xaliq
arahq sawda mashqalalarman biri dep esaplap, hesh qashan valyuta
risklerin qamsizlandirmaydi. Natiyjede, bunday firmalar ulken
ziyanlar korgen jagdayda olardin sam hazirgi kunde bir qansha
kemeygen.
Basqa karxanalar bolsa, valyuta kurslari boljawlann esapqa
almay, barhq ashiq poziciyalarm qaplaydi. Bunday siyasat albette,
jaqsi aqibetlerge aim kelmeydi.
Valyuta shayqawi boyinsha real ziyanlardm payda bohwi, sirtqi
ekonomikahq qatnasiqlar qatnasiwshismm har bir valyuta
operaciyasma balanstiii basqa tarepinde operaciyalardm qarama-
qarsi tmiwi menen korsetiledi. Maselen, ekspoit shartnamalannan
ham berilgen kreditlerden keletugm tusimler koleminin
164
rejelestirgen natiyjelerge sahstirmah kemeyiwi, ulken summa sol
qarejetlerin yaki tartilgan bank qarjilan qunm qaplamawligma aim
keliwi murnkin.
Valyuta riskinin qamsizlandinwi ham qamsizlandmwsiz rarleri
menen bolatugin ekonomikahq operaciyalardm natiyjeligi
operaciyaiardi amelge asiriw dawirinde valyuta kurslanmn
ozgeriwine baylanish.
Shartnama qatnasiwshisi basqariw qararinm natiyjeligi -
valyuta riskin qamsizlandinw yaki qamsizlandirmaw - shartnama
duziliwi ham onm ormlaniwi dawiri arasinda valyuta kurslarin
keleshektegi hareketlerinin ol tarepten aldmnan tuwn bahalaniwma
baylanish. Demek, valyuta kurslari ozgeriwin boljaw, valyuta
riskin qamsizlandinw ham valyuta shayqawi arasindagi tanlawdm
zararli sharti.
Valyuta kurslann boljaw degende, araawh ilimiy izertlew
usillan jardeminde kurslardin keleshektegi ozgeriwi haqqmda
maghwmat ahw tusiniledi.
Ameliyatqa valyutalardin erkin juzetugin kurslari sistemasimn
kirip keliwi menen olardin terbelisi masshtabh, aldmnan bilip
bolmaytugm ham ten turde terbeletugin boldi. Bui bolsa, 6z
nawbetinde valyuta riskinin jane de kusheyiwine aim keldi.
Boljawlar keleshekte ashiq valyuta poziciyasmin ozgeris
diapazonm aniqlaw maqsetinde isletiiedi. Minimum ham
maksimum korsetkishleri qamsizlandinw qarejetleri menen
sahstmlatugm itimalhq valyuta jogaltiwlardi esaplaw ushin
isletiiedi (tohq qamsizlandiriliw, qamsizlandinhwdan bas tartiw.
bolimin qamsizlandinw). Eger potencial valyuta jogaltiwlardin
mugdan qaplamw boyinsha qarejetler summasinan ulken bolsa,
tohq ashiq valyuta poziciyasm yaki onm bir bolegin
qamsizlandinw usims etiledi. Qaplamw quni daramatlarga yaki
ziyanlarga kurstin tasir itimalhgman joqan bolsa, finna
qamsizlandirmawi kerek.
Bazi bir mamleketlerde banklerdin uzm ham qisqa valyuta
poziciyalanmn mugdan val>iita mzamshihgi menen tartipke
sahnadi.
Vahoita riskin basqanwda tiykargi itibar valyuta kursinm
ozgeriwi sebepli juzege keletugm jogaltiwlardi aldin ahwga
165
qaratiladi ham kommerciyahq bankleri, multimilliy karxanalar ham
basqa xojaliq subyektleri muddetli valyuta bazan pitimlerdi duziw
arqah valyuta riskinen pul qarjilann qorgaydi. Bunda valyuta
kursmin tranzaksiyaliq, ekonomikahq ham translyacionhq siyaqli
turleri ajiratip korsetiledi.
Do'stlaringiz bilan baham: |