R. T. Adilchaev Berdaq atindagi

---

---

---

UQK: 339.7 
KBK: 65.261 
А 53 
S.X.Bayjanov,
 Q.D.Daniyarov,
Xaliq araliq finans 
qatnasiqlari oqiw qollanbasi-Toshkent: 2018. - 2 2 4 bet. 
Bui oqiw qollanba tiykannan, xaliq araliq fmans ham omn 
jahan ekonomikasi rawajlamwindagi omi, xaliq araliq fmans 
sholkemlerinih xaliq araliq finans qatnasiqlari rawajlamwindagi 
orni, xaliq araliq valyuta opera ciyalari, jahan valyuta sistemasi ham 
onm rawajlamw basqishlan, xaliq araliq finans qatnasiqiarmda 
valyuta risklerin basqanw, xaliq araliq ekonomikahq integraciya 
processleri rawajlamwi siyaqh maseleler aship korsetilgen. 
Bui oqiw qollanba joqan oqiw orinlarirun ekonomikahq 
bagdarda bilim ahp atirgan studentlerge, magistrlerge, sonday-aq 
ilimiy izleniwshilerge jane xaliq araliq fmans mashqalalan menen 
qizigiwshi barliq oqiwshilarga molsherlengen. 
Berdaq atindagi Qaraqalpaq mdmleketlik universiteti 
Ilimiy kenesi tarepinen baspaga shigariwga usinis etilgen. 
Pikir bildiriwshiler: 
J,X.Ataniyazov
-Tasiikent 
Finans Instituti 
«Finans» kafedrasi docenti, 
ekonornika ilimleri kandidati 
R.T. Adilchaev
- Berdaq atindagi 
Qaraqalpaq mamleketlik universiteti 
«Ekonornika» kafedrasi docenti, 
ekonornika ilimleri kandidati 
ISBN 978-9943-993-57-0 
UQK: 339.7 
KBK: 65.261 
©
 A.J.AUambergenov,
N.M.Kaliev. 
© «Tafakkur-bo'stoni», 2018 
KIRISIW 
Mamleketimizde socialliq-ekonomikahq reformalardi izbe-iz 
amelge asinw, milliy ekonomikani jana dawir darejesine koteriw, 
eksportqa bagdarlangan islep shiganw tarmaqlann jaratiw ham 
jahan ekonomikasi integraciyasina jedel kirip banw xaliq araliq 
fmans qatnasiqlann turaqh rawajlandinwdi payda etedi. 
2017-2021 jillarda Ozbekistan Respublikasm rawajlandinwdin 
bes tiykargi bagdan boyinsha Hareketler strategiyasi islep shigihp, 
sonin ushinshi jonelisi ekonomikani rawajlandinw ham 
liberallastiriwdm tiykargi bagdarlan korsetilip otilgen. Bunda 
tiykannan, makroekonomikahq mraqhqti jane de bekkemlew ham 
joqan ekonomikahq osiw qaddilerin saqlap qahw, ekonomikamn 
jetekshi tarmaqlann modernizaciya ham diversifikaciyalaw esbman 
islep shiganlgan onimlerdin basekilesligin arttinw, mamlekettin 
eksport potencialm kusheyttiriw bash waziypa etip qoyilgan. 
Sonday -aq, ekonomikada mamlekettin aralasrwm kemeyttiriw, 
jeke menshik huqiqm qorgaw, mulikke iyelik etiw ham onm 
kolemin asinw arqali joqan natiyjelikke erisiw, kishi biznes ham 
jeke isbilermenlikti jane de rawajlandinw, oni qiziqtinw atap 
otilgen.
1 
Flazirgi waqitta mamleketimizdin social-ekonomikahq 
rawajlamwi ekonomikani rnodernizaciyalaw, islep shiganwda 
strukturahq ozgerislerdi amelge asinw, ekonornika tarmaqlarmda 
zamanagoy texnologiyalardi engiziw ham usinm tiykarmda 
basekileslikke erisiw, jahan bazarlarmda bekkem orm iyelew, 
mamleketimizdin eksport potencialm joqanlatiw siyaqh 
waziypalardi amelge asinw menen tikkeley baylamsh. Usi 
maselelerdi unamh sheshiwde mamlekettin xaliq araliq finans 
qatnasiqlanndagi qatnasi ahmiyetli orm tutadi. 
«Xaliq araliq fmans qatnasiqlari» pani qaniygelik panlerinen 
biri bohp, ekonomikahq bagdarlar boymsha bilim ahp atirgan 
studentlerge molsherlengen. Usi oqiw qollanba joqan 
1
Ozbekistan Respublikasi Prezidentinin 2017 jil 7 fevraldagi «Ozbekistan 
Respublikasm jane de rawajlandinw boymsha Hareketler strategiyasi haqqmda»gi PF-
4947-sanh Parmani 
3 

---

bilimlendiriwdin bakalavriat basqishinda oqitilatugin «Xahq arahq 
finans qatnasiqlan» pani bagdarlaniasina muwapiq turde jazilgan. 
Oqiw qolianbanm tiykargi maqseti finanshq globallasiw 
sharayatmda xahq araliq finans qatnasiqlarmda juzege keletugin 
processlerdi iryreniw jane xahq arahq finans qatnasiqlann 
rawajlandmw keleshekleri boymsha studentlerde teoriyahq oylaw 
ham pikirlewlerin jetilistiriw, ameliy konlikpe jane bilimlerdi 
qalipiestiriwden ibarat. 
Usi oqiw qollanba xahq arahq finans ham onm jahan 
ekonomikasi rawajlaniwindagi orm, jahan ekonomikasmin 
globallasiwi bam jahan finans!lq-ekonomikahq krizisi, xahq arahq 
finans sholkemlerinih xahq arahq finans qatnasiqlan 
rawajlaniwindagi orni, xahq arahq valyuta operaciyalan, jahan 
valyuta sistemasi ham onm rawajlaniw basqishlari, xahq araliq 
finans qatnasiqlarmda valyuta risklerin basqanw, xahq arahq 
ekonomikaliq integraciya processleri, Ozbekistannm xahq arahq 
finans qatnasiqlanna integraciyalasiwi siyaqh masele'ler bayan 
qilmgan. Oqiw qolianbanm har bir bap aqinnda tirek sozler ham 
terminler, takirarlaw ushm sorawlar, jane test sorawlan keltirilgen. 
Bui atamagi oqiw qollanba qaraqalpaq tilinde en daslepki marte 
oqiwshilar itibarma usmilip atirganhgi ushm ayinrn 
kemshilikierdin bar bohwi tabiiy. Sonliqtan, bildiriigen usims ham 
pikirler ushm avtorlar aldin ala 6z minnetdarshiliqlann bildiredi. 
4 
1-BAP. XALIQ ARALIQ FINANS HAM ONIN JAHAN 
EKONOMIKASI RAWAJLANIWINDAGI ORNI 
1. Xahq arahq fmanstm ekonomikaliq mazmuni ham ahmiyeti 
2. Jahan finanshq ortahgx ham onda xahq arahq finans 
qatnasiqlardin tutqan orni 
3. Milliy ekonomika rawajlaniwmda xahq arahq finans 
qatnasiqlardin roli ham ahmiyeti 
1.1. Xahq arahq flnanstin ekonomikaliq 
mazmuoi ham ahmiyeti 
Xahq arahq finans - xahq arahq finanshq resurslar mazmunm 
ham olardiii hareketleniwin anlatiwshi tusinik bohp esaplanadi. 
Xahq araliq finans qatnasiqlan belgili maqsetlerdi amelge asiriw 
ushm xahq arahq darejede qalilestirilgen finanshq resurslardi 
bolistiriw ham olardan paydalaniw processindegi ekonomikaliq 
qatnasiqlardi anlatadi. Xahq arahq finans qatnasiqlan ozine xahq 
arahq valyuta qatnasiqlan, xahq arahq kredit qatnasiqlan, xahq 
arahq investiciya qatnasiqlan, xahq arahq sawda qatnasiqlan, xahq 
arahq ssuda qatnasiqlan, xahq arahq lizing qatnasiqlan, 
mamleketlik tolem balansin basqanw, xahq arahq finansm 
sholkemlestiriw menen baylamsh qatnasiqlardi qamtip aladi. 
Globallasiw processi - jahan sawdasmm osiwi, islep 
shiganwdin qaniygelesiwi ham keneyiwi, kapitaldih xahq arahq 
agimi rawajlamwi, xizrnetler ham onimlerdin xahq arahq hareketi 
xahq arahq flnanstin rawajianiwma sharayat jaratti. Sonday-aq, usi 
jagday jahan finans bazarlarmih, xahq araliq finanshq 
korporaciyalardm juzege keliwine, mamleketler arahq finanshq 
qatnasiqlardm ham xahq arahq finanshq jumislarmih basqa 
tarepleri qiymlasiwma ahp keldi. 
Xahq arahq fmans barqulla ozgeriwshen xahq arahq pul 
si sternal arimn jagdayi ham rawajlaniwin, 6z aldina mamleketlerdin 
tolem balansi ozgeriwin, xahq arahq finans bazarlan, xahq arahq 
finanshq korporaciyalar, xahq arahq bank ham investiciyahq 
iskerligin payda etedi. Xahq arahq finans sistemasmm tiykargi 
qatnasiwshilan bohp tomendegiler bohp esaplanadi: bankler, 
5 

---

transmilliy korporaciyalar, portfel investorlar ham xaliq araliq 
rasmiy qanzdarlar. Xaliq araliq fmansliq operaciyalar 6z aldina 
mamleketlerdin finans sistemasma keskin tasir korsetiwshi kush 
bolip esaplanadi. 
Xaliq araliq finans ozinde obyektiv tiykarga iye bolgan 
finanshq qatnasiqlardi anlatadi. Xahq araliq finanstin materialliq 
tiykari bolip mamleketler ortasmda amelge asinlatugm xahq araliq 
finanshq agimlar, atap otsek, pul agimlari - import etilgen onim 
ham xizmetlerdifi tolemleri jane onim ham xizmetler eksportinan 
kelgen valyuta tusimleri, usi agimlar xojahq juritiwshi subyektler 
finansm anlatrwi mumkin, biraq olar turli mamleketlerge tiyisli 
boladi, usi tarepten mamleketler ortasindagi pul agimlari hareketin 
payda etedi. Sonday-aq, kredit qarjilan agimi da eki tarepleme 
bolip esaplanadi, bir tarepten qarizdm beriliwi bolsa, basqa tarepten 
bolsa, onin qaytanliwi ham procentlerdin toleniwin aiilatadi. Solay 
etip, usi agimlar tiykarmda finanshq resurslardm mamleketler 
ortasindagi hareketi juzege keledi. Olardm boiistiriliwi bir tarepten 
valyuta kurslan tiykarmda, ekinshi tarepten bolsa, bajixana tarifleri 
tiykarmda basqanladi. 
Finanshq resurslar xahq arahq finans sholkemleri ham 
institutlardm xizmeti processinde qaliplesedi ham paydalamladi. 
Usi institut ham sholkemlesler mamleketler araliq duzilmege iye 
bolip belgili funkciyalardi onnlaydi. Olardm fmansliq tamiynati 
uluwmalasqan (maselen, BMSH byudjeti) yaki maqsetli (amq 
dasturler ham ilajlar ushm molsherlengen) fondlar arqah amelge 
asmladi. 
Finanshq resurslardm belgili bolegin xahq araliq darejede 
oraylasiwi jahan xojahgi mutajliklerin tamiyinleydi, bunday 
resurslardi payda etiwdin ekonomikahq shart-sharayatlan bolip, 
ekonomikahq integraciyanm kusheyiwi, turli tarawlardagi xahq 
arahq joybar ham dasturlerdi amelge asiriwda mamleketlerdin 
qatnasiwi, kredit ham sawda qatnasiqlannm rawajlamwi bohp 
esaplanadi. 
Solay etip, xahq araliq finans - bul xahq arahq finans bazan 
ham xahq araliq institutlar tarepinen qaliplestiriliwi, boiistiriliwi 
ham paydalanrwin 6z ishine algan finanshq resurslar hareketi 
6 
tiykarmda payda bolgan qatnasiqlar duzilmesi boyinsha qiyin 
sistema esaplanadi. 
Mamleketlik finanastm qasiyetleri sipatinda tornendegilerdi 
keltiriw miimkin: 
- bir mamleket aymagman shiqpaydi; 
- sirt el subyektlerin tartpaydi; 
- milliy nizamshihq tiykarmda amelge asmladi; 
- mamleket ishinde amelge asiratugm esap-sanaqlardi ozinde 
aiilatadi. 
Xahq araliq finans bolsa turli tiirdegi tareplerdi uyrenedi. 
Bularga: 
- ekonomikahq kategoriya sipatinda - finanshq resurslar 
fondlan bohp, xaliq araliq ekonomikahq qatnasiqlan rawajlandmw 
tiykarmda sholketnlestirilgen jane xahq araliq ahmiyetke iye 
bolgan jami talaplardi qanaatlandmw ham jahan darejesinde 
jamiyetlik takiar islep shiganwdm rentabelligin ham uzliksizligin 
tamiyinlew ushin paydalamladi; 
- institucional jaqtan - bul bankler, valyuta ham fond birjalan, 
xaliq arahq finans institutlan, regionalhq fmans-kredit sholkemleri, 
xahq araliq ham regionalhq ekonomikahq sholkemler ham 
birlespeler kompleksi bohp, olar arqah jahan finanshq agimlarinm 
hareketi amelge asmladi; 
- ekonomikahq qatnasiqlar sipatinda - bul, jahan bazannda 
kapital, xizmetler, tovarlar hareketi waqtmda milliy onimlerdin 
qa>1a boiistiriliwi processinde juzege keliwshi pul korinisindegi 
qatnasiq. Mamleketler arahq ham transmilliy fmans-kredit 
qatnasiqlardi 6z ishine aladi ham olarda sirt eller menen qatnasiwm 
anlatadi. 
Xahq araliq finanstm tiykargi funkciyalarina tomendegiler 
kiredi: 
- bolistiriw funkciyasi; 
- qadagalaw funkciyasi; 
- takrar islep shiganw processine finans jardeminde xaliq 
arahq valyuta-kredit ham finans sholkemlerinin aralasiwi rnenen 
baylamsh tartipke sahw funkciyasi; 
- ruraqlastiriw funkciyasi. Usi fiinkciya jahan xojahgi 
7 

---

ham 
sistemasmda ekonomikahq ham socialliq qatnasiqlar ushm turaqh 
sharayatti jaratrwda payda boladi. 
Xaliq araliq fmans qatnasiqlanmn qaliplesiw 
rawajlamwinin tiykargi faktorlan tomendegilerden ibarat: 
1. Jahan bazarlannm payda boliwi, sonin ishinde tovar 
bazarlan. 
2. Xaliq araliq miynet boliniliwi. 
3. Ekonomikahq baylanislardin intemacionallasiwi ham 
globallasiwi. 
4. Ekonomikahq ham socialliq tarawlarda integraciya 
processlerinin kusheyiwi. 
5. Uimiy-texnikaliqahq progress. 
6. Xaliq araliq finans qatnasiqlanmn kop tarepleme tartipke 
sahw sistemasm jetihstiriliwi. 
7. Jahan ekonomikasmda global mashqalalardih keskinlesiwi. 
Xaliq araliq fmans jahan xojahgimh amqlawshi sistemalarman biri 
esaplamp, milliy ham jahan ekonomikasma amqlawshi tasir 
korsetedi.