|
Juft
Takro-
riy
262
1. Kishilik
m e n , sen
meniki
-
-
-
2. K.o‘rsatish
bu, s h u
bular,
shunisi
a n a bu,
m a n a и
u -
bu
о ‘sha-
o ‘sha,
shu-shu
3. 0 ‘zlik
O z
о ‘zim,
о ‘zlari
“
o ‘z -
0
‘zini
4. So'roq
k i m , nim a?
kimga,
nim alar
n im a
u c h u n ,
/ tim a
fn a q sa d d a
k im -
kim,
nim a-
nim a ?
5. Belgilash
h a m m a , b a n
ham -
m am iz
h a r
kim ,
h a r nim a
barcha-
barclta,
butun-
butun
6. Bo‘lishsiz-
lik
h e c h
-
hech
kim ,
hech nim a
“
~
7. Gumon
-
birov,
kim dir
allakim ,
allanim a
“
~
Jadvalda
o lm o s h n in g «yasama» sh a k lin i berishda tilshunos
olim G '.Z ik rilla y ev fikriga tayanib, lu g ‘aviy shakl
q o ‘shim chasi
inobatga clindi.
O lm oshda s h a x s , hurm at, m iq d or, m unosabat m a ’nosining
m ujassam ligi va u la r n in g nutqda
rang-barang usulda nam oyon
b o lis h i
tilsh u n o slig im iz d a
aniq lan gan .
M asalan,
kishilik
olm osh id an
[m en], [biz\
s o ‘zlovch i,
[sen],
[s/г] tinglovchi, [и],
(
ular)
o'zga s h a x s n i bildiradi. M iqdor
m a’n osining ifodalanishi
jihatidan
[men[, [sen]
birlikni;
[biz],
(sizlar),
(
senlar
), (
bizlar)
ko'plikni;
[siz], (u/ar)
birlikka ham , k o'p lik k a ham betaraf m a’noni
anglatadi. H urm at m a ’nosi
II, III
shaxs o lm o sh ig a xos. M unosabat
m a’nosi
kishilik
o lm o sh in in g
k elish ik
q o ‘shim chasini
olib
o ‘zgarishida y u z a g a ch iqadi. Kishilik o lm o s h ig a
egalik m a ’nosi
ham xos. U shbu o lm o sh
qaratqich k e lish ig id a egalik m a’nosini
bildiradi:
bizning universitet.
0 ‘zbek tilid a egalik m a’nosi kishilik
olm oshiga
[-niki]
q o ‘sh im ch asin i q o 'sh ish bilan ham ifodalanadi:
meniki, bizniki, sen iki
kabi. Y uqoridagi m a ’nolarning ifodalanish
tarzini bcshqa L M G d a ham kuzatish m u m k in .
Olmosh derivatsiyasi.
O lm osh o 'z ig a x o s so ‘z yasalish tizim iga
ega. U — affik satsiya va kom pozitsiya usuli. K o ‘rsatish, belgilash-
jam lash, gu m on , boM ishsizlik o lm osh lari sirasida yasalmalari ham
mavjud. S h u n in g d e k , o ‘zga turkum
s o ‘zlaridan derivatsiyaning
263
b osh q a ко" rinishlari asosida ham o lm o sh vujudga Icelgan:
\birov
] ,
[butun\, [y a lp i
],
\jami], \fa\onchi\
kabi.
A ffiksatsiya
usuli.
A ffiksatsiya
usuli
gum on
olm osh ida
uchraydi. B u usul bilan asosan olm oshdan olm osh yasaladi.
Y asash asosiga q o ‘shilib, o lm o sh hosil qiluvchi aftiksning s o ‘z
yasash darajasi hani turlicha: |
-alla], [-dir],
Bu affiksning har biri
turli d e r iv a tsio n qolip tarkibida o lm o sh yasaydi:
[-alla+so‘roq
olmoshi/narsa
=
1) asosdan anglashilgan narsa/predmetning gumon-
ligi
] q olip i hosilalari quyidagicha:
[aHakim], [a/lanima], [allanarsa],
[a Hak im],
f
а Нас; ayer]
kabi.
1
.90
‘roq olmoshi+-dir = 2) asosdan anglashilgan narsa/predmet-
ning gumonligi]
qolipi quyidagi olm oshlarni beradi:
[kimdir],
[nimadir],
[
qayerdadir
], [
qachondir
],
[qaysidir]
kabi.
K om pozitsiya usuli.
Bu usul vositasida q o ‘shm a (ko'rsatish,
s o ‘roq,
b e lg ila sh ,
b o ‘lishsizlik), juft
(k o ‘rsatish)
va
takroriy
(k o ‘rsatish, s o ‘roq, belgilasli) olm oshlar yasaladi (24a-jadval):
24a-jad val
O lm o sh
Q o ‘shm a
Juft
Takroriy
1.
K.o‘r s a -
tish
ana bu,
mana и
u-bu
o'sha-o'sha,
shu
sh и
2. S o ‘roq
nima
uchun,
nima maqsadda
-
kim-kim,
nima-
nima?
3. B e lg ila s h
har
kirn,
har
nima
-
barcha-barcha,
butun-butun
4. B o 'lis h -
sizlik
hech kim, hech
nima
-
-
0 ‘zb ek
tilida o lm o slm in g
yasalishi
m asalasi
m unozarali.
O lm o sh n in g
yasalisli xususiyati tadqiqi tilshunosligim iz oldida
turgan v a zifalard an .
Yordamchi so‘z
Leksemalar tasnifidagi «ma’noviy nomustaqillik» tushunchasi.
M a’lu m k i,
Iek sik sath birliklari ikki katta guruhga b o ‘linadi:
m ustaqil
s o ‘ z va yordam chi so ‘z.
U lar orasidagi
zidlanishni
«m a’n o v iy v a v a zifa n y nom ustaqillik» tashkil etadi. Bu ziddivat
belgisiga k o ‘r a yordam chi so ‘z belgili, m ustaqil s o ‘z esa belgisiz
a ’z o m a v q e in i eg a lla /d i. Y ordam chi so ‘z hecli
q aclion m ustaqil
264
q oilanrnaydi, b o g ‘liq q u r s h o v d a g in a k e la oladi. M ustaqil so ‘z esa
mustaqil q o ‘lla n ilish va m a ’no ifo d a la sh q o b iliy a tig a ega.
L e lse m a la r n in g
m a ’n o v iy
t a s n if id a
ilk
bosqich
belgisi
«m a’noviy
m u s ta q illik »
e m a s ,
« m a ’n o v iy
nom ustaqillik»
b o ‘lishíning sababi — m u s ta q il le k s e m a n in g bu belgiga nisbatan
betarafligi. C h u n o n c h i,
katta g u r u h n i ta s h k il etuvchi
atoqli ot
(Temir, Anor, Gavhar)
g u r u h id a , m a v h u m otd a mustaqil m a’noning
mavjudligi k ish in i sh u b h a g a s o la d i. M u sta q il so ‘zda «m a’noviy
m ustaqillik» b elg isi sh a rtli. A ssim ila tsiy a tilsh u n o slik d a boshqacha,
biologiyada esa ta m o m a n o ‘zg a ch a . talqin etilad i.
[Loy\
so ‘zi adabiy
tilda boshqa, o ta r c h i n u tq id a esa b o sh q a c h a m ohiyatini nam oyon
qiladi. Shunga o ‘xsh ash hodisani sifat, f e ’l, ravishda ham k o ‘plab
uchratish m u m k in . B u la r n in g b a r c h a s i
«m a’noviy mustaqillik»
belgisi m ustaqil le k se m a d a nisbiy t u s h u n c h a , nisbiy belgi ekanligini
k o ‘rsatadi. S liu n in g u c h u n le k s e m a n in g m a ’n oviy tasnifida ilk
bosqichning
b e lg isi
—
«m a’n o v i y
m u sta q illik »
em as,
balki
«m a’noviy
n o m u s ta q illik » .
U s h b u
b e lg i
asosidagi
ziddiyatda
ko'm akchi, b o g ‘lovch i, yuklam a k u c h li (b e lg ili) a ’zon i tashkil etadi.
S o f k c ‘m a k ch i, s o f b o g ‘ lo v ch i, s o f y u k la m a n ech qachon mustaqil
m a’noli s o ‘z
x u su siy a tig a ega
b o 'la o lm a g a n lig i tufayli uning
guruhiga o ‘ta olm a y d i.
Y ordam chi
s o ‘z n in g
« o r a líq
u cliin ch i»
tabiatiga
egaligi.
T ilshunoslikda y o r d a m c h i s o 'z n in g le k s e m a va qo'shim cha orasida
«oraliq u c h in c h i» b o ‘l i b , ham le k s e m a , ham grammatik m orfem a
xususiyatini o ‘zid a m xjjassam lash tirish i aniqlangan. U lar shaklan
leksem a, m a z m u n a n
q o ‘s h im c h a (q iy o s:
Kitobni akamga/akam
ucltun oldiirt
. ) Shu tu fa y li b o T s a k era k , til tizim ida yordam chi
s o ‘zning
o 'r n i
tu r lic h a
b a h o la n a d i
-
ayrim
olim lar
ularni
q o ‘sh im ch aga, ayrimi riutq b o ’la k c h a s ig a , b a ’zisi yordam chi so ‘zga
nisbat beradi. Y o r d a m c h i s o 'z n in g s o 'z m i, q o ‘shim cham i yoki
m ustaqil so ‘z n in g y o r d a m c h i so‘ z bilan "bogTanishi so ‘z birikm asim i
ekanligi h a n u zg a c h a m u n o z a ra m avzui b o ‘lib
qolm oqda. Chunki
yordam chi s o ‘z
g u r u h i ichida s h u n d a y birliklar borki, ular ham
«m a’noviy
m u sta q illik » ,
h a m
«m a’noviy
nom ustaqillik»
xususiyatiga ega ( o t - k o ‘m a k c h ila r , y o r d a m c h i va k o ‘m akchi fe’l).
C hunonchi,
[tortib]
m ustaqil
s o ‘z
sifatida
Do'stlaringiz bilan baham: |
