q ilin a d i: (chiroylî) — (chiroyiiroq) — (jicda chiroyli). 242
jVsIiy sifatda b e lg in in g darajasini ifodalashga ko‘ ra u ch daraja ajratiiadi: a) oddiy daraja; b) orttirm a daraja; v) ozaytirm a daraja. Oddiy daraja h e ch qanday v o sita siz yuzaga ch iq a d i. U n d a DK U G M si «b elgin in g ortiq -k am ligiga m u n o sa b a t bildirm aslik» tarzida yuzaga chiqadi: (yaxshi), ( qattiq )„ ( seiniz ), (keng), (baland), ( to ‘g'ri), (jumshoq) kabi. Orttirma d araja belgining m e ’yoriy h o la td a n ortiqligi, kuclililigini ifo d a la b , D K U G M s in i «b elgin in g m e ’yordan ortiqligini ifo d a la sh » tarzida xususiylashtiradi. O rttirm a daraja m axsus m o rfo lo g ik shaklga ega em a s. D K ifod alovch isin in g geterogenligi u sh b u darajada y a q q ol k o ‘zga tashlanadi. Orttirma daraja quyidagi u s u lla r bilan hosil q ilin ad i: 1. Fonetik usul. U n in g bir n e c h a k o ‘rinishi bor: a) ( qop-qora ), ( yap-yapaloq ), ( dum -dum aloq ); b) urg‘uli to v u sh n in g c h o ‘zilishi: (u ’zun), ( bala’nd ) , (chiroÿli). 2. Leksik usul: (juda kuchli), ( g ioyatda qo'rqinchlî), (nihoyatda baland). Belgining o r tiq darajasi analitik shaklda ham ifod alan ad i. Bu shakl iklci uzvli, b ir in ch i uzvini ch iq ish kelishigi shaklida q o ‘llash orqali hosil q ilin a d i: ( uzundan uzoq ) , (shirindan shiriri). Ozaytirma d araja D K U G M s in i «belgining m e ’yordan karnligini ifod alash » k o ‘rinishida xususiylashtiradi. B u m a ’no ikki usul bilan yuzaga chiqadi: 1. Leksik usul:(sal durust), (bir oz yaxshi), (xiyol ochiq). 2. M orfologik usul: (kattaroq), (ko'proq), (ozroq). Eslatraa. R a n g - t u s b ild iru vch i ayrim sifatd a qoMlanuvchi [-(i)sh\,[-(i)mtir] afïlkslari belgining kuchsiz darajasini bildirmaydi. M asalan, (oqish) s o ‘zi o q rangning, ( qoramtir) s o ‘z i qora rangning kuchsiz darajasi e m a s, balki o q , q o r a b o im a g a n , ularga o'xshash b o ‘lgan rang tu rla ri. Sifatda aloqa-m unosabat kategoriyalarining voqelanishi
Sifat tu r k u m id a sintaktik kategoriya k en g bo'lm agan voqelanishga e g a . Egalik k a te g o r iy a s i. Sifat tu rk u m i EK U G M s in i «keyingi sifatni oldingi s o ‘zga bog'lash v a m ansublik, x o slik m a ’nosini ifodalash» ta r z id a xususiylashtiradi. M atn va birikuvchi so'zning sem antikasiga b o g 'liq ravishda tu r li-tu m a n gram m atik m a’no ifodalanishi m u m k in . L ekin « k eyin gi sifatni old in gi so ‘zga 243
b o g 'la sh » kategorial m a'n o xususiylashm asi sifatida o'zgarm ay q olaverad i. Quyida sifat turkum ining EK. U G M sin i x u su siylash tirish id agi o ‘ziga xosliklarni k o ‘rib o’tainiz. Egalik affiksi o ‘zi birikkan s o ‘zning b osh q a s o ‘z bilan b o g ‘la n is h id a ishlatiladi. Bu vaqtda EKdagi so'z: Q K d a g i s o ‘z bilan keladi: olm aning qizili, odamning aqllisi. E K d a g i so 'z b a ’zan C hK dagi so 'z bilan ham birga q o ‘llanilishi m u m k in : odamlardan aqllisi. E K d a g i so ‘zda affiks m a ’nosi va vazifasi kuclisizlanib, ravishga o ‘tib k e ta d i: (odamning)yaxshisi. E K n in g birlik va ko‘plik shakli q o £lk n ilish d a farq bor. K o ‘p in c h a m iqdor bildiruvchi o ‘zakka birlik son shakli q o ‘s h ilm a y d i: aqlliiigiz, ko'pimh. Bu jihatdan III shaxs egalik affiksi farqlanadi: nodoni, rangdori. K elishik kategoriyasi.
KK sifalda EK bilan birga q o ‘llanadi. B K d a g i sifat ega vazifasida keladi: 1. Vkcmning kichigi — o ‘qituvchi. 2 . Darvoza tepasiga shoxning kattasi q o cyilgandi. Q K d a g i sifatda KK U G M si «sifatni qaratqich aniqlovchi vazifasid a k e y in g i so'zga bog'lash» tai^ida xususiylashadi: Inson yalqovining bahonasi k o ‘p. (J.Abd.). T K dagi sifat gapda ish-harakatni qabul qilgan predm etga ob yek t t u s in i beradi va tushum kelishigi affik siai qabul qilgan sifat vo sita siz t o ‘ldiru vclii vazifasida keladi. «Sifatga obyelct tusini berish va u n i f e ’lga vositasiz to'ldiruvchi sifatida bog'lash» T K U G M s in in g sifat turkumidagi xususiy-lashuvi: Gulning qizilini ajratdi. C h K
K K U G M sin i um um an «oldingi so'zui k eyin gi fe ’lga o ‘rin -p ayt h o l i va vositasiz to'ldiruvchi vazifasida b og‘lash» tarzida, sifat tu r k u m id a esa «oldingi sifatni keyingi fe’lga o ‘rin-payt holi va v o sita siz t o ‘ldiruvchi vazifasida b o g ‘la.sh» ko‘rinishida x u su siy la sh tira d i. C h K d a g i sifatning vazifalari: a) v o s it a li t o ‘ldiruvchi: Qiiryù odamning yaxshisi dan so ‘rang. (« S a o d a t» .). b ) o ‘r in holi: Eshigi ochiq narigi xonadan pianino ovozi eshitilmoqda edi. (P .Q od.). d ) sa b a b holi: Pivozning achchig ‘idan
