|
d) kam sitish m à ’n o sin i: (
domlacfia),
(
odamcha
).
[
-gina]:
a) kichraytirish: (
qizgina
), (
bolagina
);
b) achinish: (
bechoragina)\
d) erkalash: (
bolaginam
).
231
[~(a)loq\
q o ‘shim chasi ayrim otlarga
q o ‘shilib, erkalash
m a ’nosini bildiradi: (
bo'ttloq
),
(qizaloq),
(
toyloq
).
Shaxsiy m unosabat (erkalash) shakllari
([-jon], [-xon\, [-oy],
[-bonu])
shaxs bildiruvchi atoqli va turdosh otga q o ‘shilib, erkalash,
su y ish m a ’n osin i ifodalavdi:
(Ahmadjon), (xolajon),
(
Gulnoraxon),
(
Shirinabonu
)
Otning tuzilishiga ko‘ra turi.
Ot tuzilishiga k o ‘ra
sodda
va
m urakkab
bo'ladi. Sodda ot bir o ‘zakli b o ‘ladi:
(kitob),
(
daftar),
(
odam ),
(
ishchi
). M urakkab ot o ‘z o'rnida uchga bo‘linadi: a)
juft
ot,
b)
takroriy ot;
d)
qo ‘stvna ot.
O tda aloqa-munosabat kategoriyalarining voqelanishi
Ot turkum ida sintaktik kategoriyalar keng qo'llanishga ega.
X u su sa n ,
K K
va
EK
voqelanishi
uchun
bu
turkumda
ch e k la n m a g a n
im koniyat
mavjud.
A m m o
unda
kesimlik
k a teg o riy a sin in g voq elan islii nisbatan chegaralangan. '
Eg alik kategoriyasi.
O t turkum i
E K
U G M sin i «keyingi otni
o ld in g i
s o ‘zga
b o g ‘lash»
tarzida
xususiylashtiradi.
M atn
va
b irik u v ch i s o ‘zning sem antikasiga bog‘liq ravishda turli-tum an
g ra m m a tik m a ’no ifodalanishi m um kin. Lekin «keyingi otni oldingi
s o 'z g a
bog'lash»
kategorial
n ia’no
xususiylashm asi
sifatida
o ‘z g a r m a y
qolaveradi.
Ot
turkum ining
E K
U G M sin i
xu su sivlash tirish id agi o ‘ziga xosliklarni k o ‘rib o ‘tam iz.
Ot turkum ida E K ning ishlatilishida ikki holat bor:
1.
E galik affiksi o ‘zi birikkan s o ‘zn in g boshqa s o ‘z bilan
b o g £lanishida ishlatiladi. Bu vaqtda EKdagi s o ‘z Q K dagi s o ‘z bilan
k ela d i:
mening kitobim, sening kitobing, uning kitobi.
K ishilik
o lm o s h i va E K q o'sh im ch asi shaxs va son n i ifodalaydi. Shu
b o isd a n Q K dagi olm osh tushirib qoldirilishi mum kin:
(kitobim),
(,
nutqing
);
E K dagi s o ‘z ba’z a n C hK dagi so ‘z bilan ham biiga q o ‘llanilishi
m u m k in :
talabalardan biri.
Bunda k o'p in ch a qaralm ish m iqdor
y ok i belgi ifod alovch i s o ‘z bilan ifodalangan b o ‘ladi.
2 .
Egalik affiksi QKni talab qilm aydi. Bunda ham ikki holat
farqlanadi:
a ) erkin birikm ada bosli kelishikdagi s o ‘zn i boshqaradi:
Navoiy
ko ‘c h a si, Dehqonobod tumani\
b ) E K dagi so ‘zda afïïks m a ’n o si va vazifasi kuchsizlanib,
ravish ga
o 'tib
ketadi:
[kechasi],
[kunduzi];
m odalga
o ‘tadi:
[cha/nasi], [yaxshisi].
232
EK ning birlik va
k o ‘p lik shakli q o'llan ilish id a farq bor.
K o‘p in ch a
m iqdor
b ild ir u v c h i
o ‘zakka
birlik
son
shakli
qo'shilm aydi: (
beshovimiz),
(
barchangiz
). Bu jih atd an III shaxs
egalik affiksi farqlanadi: (
barchasi),
(
beshovi).
KelisM k kateg oriyasi.
BK dagi ot
kim, nima,
qaer
so ‘roqlariga
javob b o ‘lib, quyidagi v a zifa d a keladi:
Ega: 1.
llhom
— eng yosh o ‘qituvchi.
2.
Darvoza tepasiga
sandiq
qo ‘yilgandi.
Hoi:
Shu kuni Abdulla
allamahalgacha xayol surib yotdi.
(OMUrnar.).
Yer haydasang,
kuz hayda, kuz haydamasang, yuz
hayda.
(M aq.)
V ositasiz to 'ld iru v ch i:
M i urn tali qazib qo'ygan
chuqurlarga
ko'chat
o'tqaiardi.
(Sh. R a sh .)
Bir kishi
ariq
qaziydi, ining kishi
suv
ichadi.
(M aq.)
Qaratuvchi
a n iq lo v c h i:
Ko‘ k
yuzini yulduzlar band etdi.
(J.Abd.)
Clio"I qovunlari pishay-pishay deb turibdi.
( S A h m .)
Sifatlovchi:
Shu p a y t e le k tr q o ‘ng‘iroq asta jiringladi.
( H .G ‘ul.)
Izohlovchi:
Daryodan o “tilgan kun
general Pagodin harbiy
Kengashga chaqirildi.
( I .R a h .)
Ot kesim
( Otam - ishcfti),
undalm a
(Siz baxt/isiz, Olimjon
aka),
atcv gap (
K o ‘m - k o ‘k d a la )
vazifasida k elganda, uni B K da
deyish t o ‘g ‘ri em as. /V y tilg a n id e k , bunda kelishik L JG M siga xos
vazifa yuzaga ch iq m a g a n .
Q K
dagi
otda
K K
U G M s i
«otni
qaratqich
an iq lovch i
vazifasida keyingi so ‘z g a b o g ‘ lash» tarzida xususiylashadi:
Mohidil
irtson tabiatining n aqadar murakkabligiga yanada chuqurroq tushuna
bordi.
(J.Abd.)
Matibalarda Q K n i n g b e lg ili va belgisiz ko‘rin ish i farqlanadi.
B K ning KK shakllari o ‘r n in i b em alol alm ashtira o lis h i haqidagi
nazariya «belgisiz Q K » n i B K sifatida qarashni t a q o z o qiladi.
M asalan,
nonning
uvog
7 — Q K d a ,
non
uvog'i —
B K da.
TKdagi ot gapda is h - h a r a k a t n i qabul qilgan predm etga obyekt
tusini beradi va tu s h u m k e lis h ig i affiksini qabul q ilgan ot vositasiz
to'ldiruvchi vazifasida k e la d i. «O tga obyekt tusini berish va uni
fe'lga vositasiz t o ‘ld iiu v c h i s ifa tid a bog'lash» — TK U G M s in in g ot
turkumidagi x u su siy la sliu v i.
Manbalarda TK
ning
ham belgili va b elgisiz
k o ‘rinishi
farqlanadi. B K ning K K shalcllari o ‘m in i bem alol alm ash tira olishi
haqidagi nazariya « b e lg isiz T K » ni ham BK sifatida qarashga olib
keladi. M asalan,
nonni yemoq
—
T K da,
non emoq
—
B K d a .
233
D e m a k , Q K va TK da ta ’kidlash va ajratish m a ’n osi b o ‘lib,
unga e h tiy o j b o ‘lm aganda B K q o ‘ilanadi.
C liK K K U G M sin i u m u m an «oldingi so ‘zn i keyingi fe ’lga
o ‘r in -p a y t holi va vositasiz tcTldiruvchi vazifasida bog‘lash» tarzida,
ot tu rk u m id a esa «oldingi otni keyingi fe ’lga o ‘rin-payt h oli va
v o s ita s iz
to id ir u v c h i
vazifasida
b o g ia sh »
k o ‘rinishida
x u su siy la sh tira d i.
O t turkumida C hK ko'm akchi bilan kelishi m um kin:
taomdan
k e y in, ishdan so‘ng.
C h K d a g i otning vazifalari:
Do'stlaringiz bilan baham: |
