R sayfullaye V a, B. M e n g L iy e V, G. Bo q iyeva, M. Q u r b o n o V a, Z. Y u n u s o V a, m a b u z a L o V a h o z I r g I

([arznoma], 
[taklifnoma],
[sayohatnoma]).
[-k (-ik /-a k ), -q(-iq, -uq, -oq
)] ([
kekirik],
[
ko'rik], [og'riq],
[qaviq],
[
buyruq
], 
[qiynoq], [ o ‘roq]),
[-
k /q
] 
( -
iq, -ik)
( [
to'shak
j,
[qayroq], \e la k \)\-g i
(
k i/g ‘¡/q i/g ‘u
)] 
([sevgi], [ku/gi],
[
supurgi\,
[chopqi], [achitqi], [yonilgíi[, 
[
romizgí
i]), 
[-m( -
im/-um
)] 
([chidam],
[fo'plam], [unum\,
[
tuium\, [chiqint],
[
qo'nim
], 
[kechirím]),
f
-ma\
( [
uyushma
], 
[birlashma], 
\dimlama}),
 
[-
qin/g‘in]
 
( [
toshqin
],
[to'lqin],
[
bosqin
], 
[tutqun], [qochqin],
[yo«g‘//i]), 
[-in/-un\ ([ekin\,
\y o g ‘in\, 
\yig‘in), 
[bo‘g ‘in\, 
\tugun\), 
[~(i)ndi] 
(\cho ‘kindi],
\yuvindi], 
[chirindí], [supuñndi], 
[sirqindi\, 
[yig‘indí\),
 
[-
gich)
( g ‘idi/kich/qicK) 
([o ‘lchagich\, 
[purkagich
], 
\o ‘chirgí ich\,
[qashlagich], [eritkich\, [savag‘ich]), [~ch\, [-indi]
 
([
quvonch
j,
[ o ‘kinch], 
[qo‘rqmch\. 
[sexindi]),
 
[-
machoq
] 
( [
bekinmachoq
],
[tortishmachoq], 
[quvlashmachoq
] ) , 
[-ak/oq]
 
([
sharsharak],
[bizbizak], [pirpirak], [g'urrak], [tartarak]),
[-
ildoq
] ( [
shaqildoq
],
[hiqildoq], 
[chirildoq], [pirilcfoq]), [-a] ([sharshara], [g'arg'ara]),
[ - o s ]
([chuvvos], [sharros], [gulduros])
 
qo'shim chalari ishtirok
e tu v c h i derivatsion qoliplari kam unum b o ‘lib, ular bugungi kunda
h o s ila berm aydi. Shu boisdan q olip n in g m azm u n iy to m o n in i uning
h o sila la r id a n um um lashtirib b o ‘lm aydi.
[-« A ], 
1
 -
uv/o
v], 
[-uvchi/ovchi]
affiksli 
[qurilish, [kirish],
[i
chiqish], [uchrashuv], [kechuv], [maqtov\, [chanqov], [uchuvchi],
[.
haydovchi], [tinglovchi], [sotuvchi]
s o ‘zlarini ham yasam a so ‘zlar
sifa tid a
qarash 
hollari 
uchrab 
turadi. 
B unda 
ular 
aslida
s o ‘ zsh a k ln in g leksem alashuvi hodisasi ekanligini esda tutish lozim .
Kompozitsiya usuli
bilan q o ‘shm a va juft otlar otlar hosil
q ilin a d i: 
[toshko‘mir\, 
[tuyaqush], 
[kamaygu l\, 
[oybolta],
[ k o ‘kqarg‘a\, [qoraqurt], [mingoyoq], [qo‘z¡qorin\, [ora-ona], [qozon-
tovoq],
[
qizilishton
].
Q o ‘shm a otlar:
1. [O t+ o t ] :
[ajdarguí
\ , 
[ayiqtovon], 
[atirgul], 
[kitiolenta],
[xontaxta], [xo‘rozqand
\ , 
[toshbo'ron],
[
sochpopuk
], 
[shakarqamish],
[qo ‘ypechak], [qo‘larrra\, [temir y o ‘l\, [piyozdog<], [ 0 ‘rta Chirchiq
].
2. [S ifa t+ o t]: 
[kdtakesak], [Markaziy Osiyo], [Sho‘rk o ‘l\,
[ko ‘ksulton], [ko ‘mchqon [, [sassiqpopishak[, [qoradori],
3. [ O t + f e ’l]: 
[echkiemar], 
[ko'zboylog'ich], 
\kdlakesar
],
[husnbuzar], [beshiktervatar], [sodio‘sar],
[
dunyoqarash
].
4. [ S o n + o t ] : [
beshbarmoq
] , 
[beshqarsak], [ Yettisuv], [Oltiariq],
[ucfiburchak], [mingoyoq], [qirqog‘ayni],
5. [ S o n + f e ’l]: 
[beshotar], [birqoqar].
228

---

6
. [O t+ sifa t]: 
[ustabuzarm on
] , 
[gulbeor],
[
oshko'k\.
7. [F e ’l+ f e ’l]: 
[iskabtopar], [ishlab chiqarish],
8
. [F e ’l+ o t]: 
[savacho'/y].
Juft 
otlar. 
Juft 
o t la r
[ o t + o t ] , 
[sifa t+ o t] 
kabi 
qoliplar,
shuningd ek , 
b o sh q a
tu r k u m g a
oid 
juft 
so 'zla rn in g
otga
k o'chishidan vujudga k e la d i. Juft otlar tarkibiga ko‘ra quyidagi
k o ‘rinishlarga ega:
I. Har ikki qisnii m ustaqil holda ham ishlatiladigan juft otlar:
1. Qismlari 
o 'z a r o
s in o n im :
[azob-uqubat],
 
[
aysh-ishrat
],
[dori-darmon], [baxt-saodar], [zeb-ziynat], [izzflt-ikrom], 
[izzat-
hurmat],
[
kayf-safo
], [
m akr-h iyla\, [nasl-nasab], \pcind-o‘git\.
2. Qismlari 
o‘z a r o
a n to n im : 
[avra-astar\, 
[avlod-ajdod],
[achchiq-chuchuk], [b o r d i-k e ld i
], 
[bosh-oyoq], [er-xotin],
[
o ‘g ‘il-qiz
],
[savol-javob], [salom -alik], [qulf-kalit].
3. Qism larining 
m a’t i o s i
yaqin: 
[ariq-zovur], 
[baxt-Taxt],
[
baqir-chaqir
], 
[boj-xiroj], 
[bosh-ko‘z], [dev-pari\,
[
sovg‘a-salom \,
[o 
‘q-dori\,
[
qovoq-tutnshuq\ „ [hisob-kitob],
[
hol-jon
] ,
\qo ‘y-q o ‘zi].
I I . Qismlaridan biri m ustaqil holda ishlatilmaydigan juft otlar:
[
aldam-quldam
], 
[b o zo r -o ‘char], 
[bola-baqra],
 
[
q o ‘n i-q o ‘shni],
[latta-putta], \yig‘i - s ig ‘i],
 
[
maza-matra\, [mehmon-izjnon], [irim-
sirim
].
I II .H a r ikki qism i h a m mustaqil ishlatilmaydigan juft otlar:
[adi-badi], [ash qol-dashqol\,
[
zer-zabar\, [shikast-rext], [ikir-chikir],
[lash-lush
], 
[qala n g ‘i-q a sa n g ‘i\, 
[mirqinboy-shirqinboy\, 
[ya'juj-
ma ’ju j].
Son otning tasniflo vch i grammatik kategoriyasi sifatida
Otning morfologik belgilari va tasniflovchi kategoriyalari. 
Ot
m orfologil; o 'z g a r u v c h i 
s o ‘z 
sifatida 
o'ziga 
xos 
m orfologik
paradigmalarga ega. S o n v a subyektiv baho sliakllari o tn in g asosiy
tasniflovchi g ra m m a tik sh a k lla r i hisoblanadi.
Son k a te g o r iy a si. O t larda ziddiyat holida b o ig a n birlik va
k o ‘plik ma’nosi v a bu 
m a ’n o n i ifodalovchi shakllar sistem asi
gram m atik son k a te g o r iy a s in i tashkil etadi.
M antiqiy va g r a m m a t ik so n n i aralashtirm aslik kerak. M asalan,
jam lovclii ot 
([xalq], [qo'shin], [poda], [suruv])
m a n tiq a n predmet
jam in i bildiradi, le k in g r a m m a tik jihatdan birlikda deb qaraladi.
S o n kategoriyasin in g ikki: 
[-lar]
affiksi bilan yasaluvciii shakli
va shunga o p p o z it s iy a d a b o ‘lgan nol k o ‘rsatkichli shakli bor.
229

---

B u la r d a n
[-lar]
affiksi otning ko'plik shaklini yasaydi, birlik shakl
e s a n o l ko'rsatkichli shakli.
[-lar]
 
shaklining 
k o ‘plikni 
ifodalashi 
m asalasida 
barcha
t îls h u n o s la r hamfilcr. A m m o nol ko'rsatkichli shakl m asalasida har
x i l q a ra sh bor.
K o ‘ p h old a nol shakl faqat birlik m a ’nosining ifodalovchisi
s ïfa tid a qaraladi. B a ’zilar esa u na k o'p lik , na birlik ifodalashini
t a ’k id la b , bu shaklning son kategoriyasi tarkibidagi o ‘rniga shubha
b ila n
q arayd i. 
Zéro, 
nol shakl m iq d oriy gram m atik m a’no
a n g la t is h d a n m ahrum ek an , unda 
[-for]
shakli bilan aynan bir xil
q u r s h o v d a o ‘rin alm ashishini qandav tush u n ish kerak? U nda 
Askar
o ‘rab o /d i o'ngdan-u so'ldan
(M irt.) gapida m antiqan (
askarlar
)
s o ‘zshak:li ishlatilgan b o ‘lur edi.
D e m a k , 
[-lar]
 
va nol shakl - hozirgi o ‘zb ek tilida m iqdor
a n g la t u v c h i gram m atik k o ‘rsatkich. Bu ular s o f m iqdor anglatadi,
d e g a n i e m a s , albatta. M iqdor belgisi bu shakllarda kategorial m a’no
b o ‘lsa, 
unda sifatiy y o n d o sh va boshqa ham roh m a’no ham
m a v ju d .
Q u y id a
[-lar]
shaklining O G M larin i sanaym iz:
« K o ‘plik». 
[-lar]
shakli eng k o ‘p ifodalaydigan m a ’no. Bunda
[-la r]
 
LJG M sining 
kategorial 
m a ’nosi 
«ko‘plik» 
b o is a , unga
d ia le k t ik yondosh b o ‘lgan m a ’n o — «m iqdoriy noaniqlik» va «sifatiy
b o ‘lin u v ch a n lik » . Y a ’ni gram m atik m a ’no «bo‘linuvchan noaniq
k o ‘pIik». D em a k , «ko'plik» m a ’nosi ifodalanganda, albatta, o ‘z -
o ‘ z id a n «noaniqlik» va « b o‘linuv-chanlik» m a’nosi yuzaga chiqishi
s lia r t. B u n g a m isol: 
Bog'da shirin-shirin olmalar bor.
O lm aning
k o 'p lig i 
ayon. A m m o uning nechtaligi n oaniq va bu k o ‘plik
b o ‘lin u v c h a n ( o lm a + o lm a + o lm a ...).
« J a m lik » m a ’nosi b a ’za n sezilar-sezilm as, ya’ni b o ‘linuvchanlik
x u s u s iy a t in i saqlagan 
holda (a) yuzaga chiqsa, ayrim holda,
x u s u s a n , turg‘unlashib q olgan izofada (b) yaqqol yuzaga chiqadi:
a) 
kishilar orzusi, qushlar bayrami
; b) 
ishchilar sinfi, o ‘qituvchilar
ro ‘znom asi, kitoblar uyi.
[-la r]
shaklining « b o g iiq lik yoki o'xshashlikka asoslangan
k o ‘p lik » n i ifodalashi quyidagi m isolda ko'rinadi: 1. 
Avazlarga g ‘isht
q u yib berdi/n