|
0 ‘qituvchi keldi, darsboshlandi.
2. 0 ‘qituvchikelsa, dars boshlanadi.
3.
0 ‘qituvchi keldi-yu, dors boshlandi.
4. 0 ‘qituvchi keldi, shu zahoti dars boshlandi
va h.k.
Yoki shart shaklida bir nechta semantik munosabat ifodalanishi
natijasida sintaktik: polisemiya hodisasi kuzatilishi mumkin:
a) payt ma’nosi —
Borsain, ukam yo‘q ekan;
b) shart ma’nosi —
Ozodaxon kelsa, aytaman',
d) to‘siqsizlik nia’nosi
— Aqidaxon kelsa ham, aytaman
va h.k.
Qo'shma gap tarkibiy qismlari orasidagi ma’noviy munosabatga
k o ‘ra tasnifi bilan qo'shma gap qismlari orasidagi funksional
munosabatlarga ko‘ra tasnifi o ‘zaro bog‘liq. Tom ma’noda bu tasnif
tarkibiy qismlarini o‘zaro bog‘lashga xizmat qiluvchi bogiovchining
o ‘z ma’nolari bilan aloqador. Masalan,
agar
shart va payt
m a ’nolarini beradi.
Bog‘lovchilar ma’nosi va gap semantikasi, juda ko‘p holatda
bogiovchilarning o'zgarishi gaplararo o'zaro munosabatlarning
qism an yoki butunlay buzilishiga olib keladi. Masalan,
O'qituvchi
keldi, dars boshlandi
qo‘shma gapi turli bogiovchi bilan
bogianganda har xil munosabatni yuzaga keltirishi mumkin.
Jumladan:
1.
0 ‘qituvchi keldi, darsboshlandi.
2. 0 ‘qituvchi keldi, chunki dars boshlandi.
3.
0 ‘qituvchi keldi, shu sababli dars boshlandi.
4. 0 ‘qituvchi keldi, natijada dars boshlandi
va h.k.
Q o‘shm a gapning qism lari orasidagi funksional m un osab atlarg a
k 9 ‘ra tu rlari
Bu tasnifda qo'shma gap tarkibidagi gaplar bir-biriga qanday
sintaktik munosabatda ekanligi nazarda tutiladi. Qismlari orasida
funksional munosabatiga ko'ra qo'shma gap har xil bo'ladi. So'z
qo'shilmasida, uyushiq bolakda bo'lgani kabi, gap orasidagi
munosabat tenglik (birikish, zidlanish, ayirish) yoki tobelik
tabiatida boiishi murnkin. Tenglik munosabati ko'p holatda faqat
ohang bilan bogiangan qo'shma gap, yuklama bilan bogiangan
408
qo'shma gap esa teng bogiovchilar vositasida bog‘langan qo'shma
gap orasida ko‘riladi. B ogiovchi va yuklamaning raa’nosiga ko'ra
qo'shma gap tarkibiy qismlari orasidagi munosabat:
a) mo'tadil birin-ketinlik:
Bahor boshlandi, datada ishlar qizidi.
Bahor boshlandi v a dalada ishlar qizidi;
b) uzilmas birin-ketinlik:
Bahor boshlandi-yu, dalada ishlar qizidi
;
d) ayiruv:
Goh yig'ladi, goh kuldi;
t)
zidlov:
Keldi, lekin gapirmadi. Tortindi, lekin kirdi.
Qo'shma gap tarkibiy qismlari orasida
tobelik aloqasi
mohiyatan so‘z birikm asi tarkibiy qismlari orasidagi hokim-tobelik
munosabati bilan o ‘xshash. Farq shundaki, bunda tobe qism ham,
hokim qism ham alohida gap bilan ifodalanadi. Bu masala
tilshunosligimizda «Ergash gapli qo‘shm a gaplar» mavzusi doirasida
chuqur va atroflicha o'rganilgan.
Gap bo'laklariga muvofiq ravislida bunday q o ‘shma gaplar 5
turga ajratiladi.
1. Kesim tobe gapli qo'shma gap:
Meni hayratda qoldirgan narsa
shuki, qizjuda og‘ir yarador bo'lishiga qaramayjilmayar edi.
(Oyd.).
2. Ega tobe gapli qo'shma gap:
Kim biro\>ga chuqur qazisa, unga o ‘zi
yiqiladi.
(Maq.).
3. Hol tobe gapli qo'shma gap:
Yomg'ir aralash qor yog‘ib turgan
bo‘lsa ham, u negadir shoshilmas, xayol bilan band edi.
(O.Yoq.).
4. To'ldiruvchi tobe gapli qo'shma gap:
Shunga erishishimiz kerakki,
ayollar hayotning har bir sohasida yerlar bilan teng bo ‘¡sin.
(A.Qah.).
5. Aniqlovchi to b e gapli qo‘shma gap:
Umrlar bo'ladiki,
tirigida o ‘likdir. Umrlar bo'ladiki, mangulikka tirikdir.
(M.Shayx.).
Shuni alohida ta’kïdlash lozimki, bu tasnif ma’no bilan bog'liq
bo‘lganligi sababli bir qo'shma gapning o'zi xilma-xil tasnif etilishi mumkin.
Q o ‘shm a gap t a r k i b i y q ism larin in g ifoda m aq sad ig a k o ‘r a tu rlari
Qo'shma gapning o 'zi yaxlitlikda ifoda maqsadiga ko'ra darak,
so‘roq, buyruq m a ’nolarini ifodalaydi.
1.
Bordik, ko'rdik.
2. Bordimi, ko'rdim i?
3.
Borsin, k o ‘rsinl
Qo'shma gap tarkibidagi sodda gaplarning o'zi ham ifoda
maqsadiga ko'ra darak, so'roq, buyruq ma’nosiga ega bo'lishi
mumkin. Bu quyidagi turlam i beradi:
1) darak gap + d arak gap.
Bordik, ko'rdik.
2)
darak gap + s o ‘roq gap.
Bordik, ko'rdingmi?
4 0 9
3 ) darak gap + buyruq gap.
Boramiz, sen ham kel.
4 ) so'ro q gap + so io q gap.
Kecha bordingmi, uni k o ‘rdingmi?
5 ) so‘ro q gap+darak gap.
Borasanmi, u keldi
6 ) so‘roq gap+buyruq gap.
Keldingnti, kirf
7 ) buyruq gap+buyruq gap.
Bor, ko ‘r!
8 ) buyruq gap+so‘roq gap.
Unga ayt, borasanmi?
9 ) buyruq gap+darak gap.
Kelsin, unga aytamiz.
Q o ‘s h m a g a p tark ib iy qism larining irreallikka m unosabatiga k o ‘ra
tasnifi
N u tq d a g i qo‘shma gaplar tarkibiy qismi kesimlari shakllarining
erkinligi yoki o‘zaro mutanosibligi, bogiiqligi jihatidan tasnif
etilishi mumkin. Bu belgiga ko‘ra qo‘shma gap ikki turga ajratiladi.
Birinchi ju d a katta guruhni [WP,,,, WP,,,] LSQ hosilalari tashkil
etadi. Bunday gaplarda q o ‘shma gap tarkibiy qismlari kesimlari
rang—barang ko‘rinish va shaklda boiadi. Chanonchi, xabar
mayli -Hxabar mayli (
Yozibdi, keladi
yoki
U keldi, biz yozamiz),
xabar mayli + buyruq mayli (
Yozibdi, boraylik),
buyruq mayli +
buyruq m ayli
(Boring, ko'rishsin),
buyruq mayli -+ xabar mayli
(
Keling, boramiz).
Bu bo'linishda ikkinchi guruhni [WPm—>WPm],
[WPm-oWPm] LSQ hosilalari - tobe va mutanosib tarkibli
qo‘shm a gaplar tashkil qiladi. Bu turdagi qo'shma gaplarda tobe
tarkib (odatda qo'shma gapning birinchi gapi) kesimi nomustaqil
kesim shaklida boiadi. Bunda o ‘ziga xos qonuniyat mavjud. Tobe
gapning kesimi irreal (ya’ni kelasi zamondagi hali sodir boimagan,
sodir bo iad ig an ) xarakat holatini atab kelsa, ikkinchi gap kesimi
ham sh u n d ay ma’noga ega boiadi va odatda hozirgi — hozirgi-
kelasi, kelasi zamon yoki buyruq mayli shakllarida boiadi.
Masalan:
Kelsa, boradi.
B u holatda qo‘shma gap tarkibiy qismlari kesimi o ‘zaro
muvofiqlashadi.
Agar ikkinchi gap
kesimi
o ‘tgan
zamon
shakllaridan birida boisa, kuchli ifodaviylik voqelanadi:
Kelsa, ish
bitdi!
y oki
S o ‘rab qolsa, tamom deyavering!
B unda qo'shma gap kesimlari o ‘tgan zamon shakllarida
kelganda, t o ‘siqsizlik (irreallik) ma’nosi voqelanadi:
Kelsaydi,
k o ‘rardik
yoki
Ukam bo Isangiz edi, baxtiyor bo'lardik.
410
Do'stlaringiz bilan baham: |
