|
‘
tí
tushdi.
(S.A hm .).
[-ganda edi]: Bizning duomiz ijobat bo‘lganda edi, hammamiz
sevinardik.
fA.ShorahJ.
Keltirilgan misollarning barchasida gaplaming birinchi qismlari
ikkinchi qismlarining kelishini talab qiladi.
[-(i)b edi]
shakli ham ayrim hollarda
[W P m — ►WPm]
tipini
vujudga keltirishda ishtirok etadi:
Shu kuni endi ko ‘chaga chiqib
edi, Zunnun boshliq besh nafar bola poylab turgan ekan.
(M.Ism.,).
[deb]
vositasi: 1.
Xolmurod Gulsunning o ‘qituvchisini ko'rsam
deb, deraza orqasidan sekin qaradi.
(P.Turs.). 2.
Bolalar
ovqatlanamiz deb, birdan shiypon tomon yo ‘l oldilar.
(H.Naz.).
Qo‘shma gapning
[W P n-¡------ ►WPm]
usullik kcñ'inishi hosilalari
tarkibiy qismlari uchun nafaqat qo'shimcha, balki ularga ko'inakchi
maqomidagi nisbiy so‘zlar ham muhim: 1.
Kim k o ‘p ishlasa, k o ‘p
haq oladi.
2.
Kimki chindan sevsa yorini, umri hamisha bahor.
3.
Har kimki xafo qilsa, vafo topqusidir, Har kimki jafo qilsa, jafo
topqusidir.
(Bob.). 4.
Gulnora qachon kelsa, Jahongir hozir-u nozir.
Ko‘rinadiki, qo'shma gap tarkibiy qismlarining hokim-tobelik
munosabatini namoyon qilishda nisbiy so‘z iiomustaqil kesimlik
shakliga qo'shimcha vositadir.
Qo‘shma gap tarkibiy qismlari inversiya holatida ham boladi:
1.
Borishim kerak, aytmasa ham.
Bunday gaplar qo'shma gapning
[W P m
<
------ WPm]
qolipi ham mavjudligidan dalolat bermaydi,
balki ular
[W P m --------- ► W P m]
usullik ko‘rinishining nutqiy
xoslangan mahsuli. Demak, qo'shma gapning ko‘p hosila beruvchi
usullik qolipidan biri
[W P ^
------ ►
W P m]
dir. Bunda birinchi gap
kesimi shaklan va mazmunan ikkinchi bir gapga ehtiyoj sezadi,
lekin aksincha cmas.
Tobelik munosabatini ta ’minlashda sof nomustaqil kesimlik
shakli ham, omonimlík kesimlik shakllari ham xizmat qiladi.
Nisbiy sozlar nomustaqil kesimlik shakllarining vazifasini
mustahkamlovchi vositadir.
404
IW PmWPra ] usullik ko‘r in is h li qo'shm a g a p
[W P m*->WPm]
umumiy ko‘rinishli qo'shma gapni tashkil
etuvchi sodda gap
kesimining
biri
ikkinchisini,
ikkinchisi
birinchisini taqozo qiladi.
Ikkalasining ham kesimi NKSh
hisoblanadi. Boshqacha aytganda, b u sodda gap qo‘shma gapdan
anglashilgan mazmunni ifodalash uchun bir-biriga ehtiyoj sezadi:
1.
0 ‘zi so‘rasa ekan, m en aytsam.
( P.Tur.).
2. Agar suv bo ‘Isami,
hosilga hosil qo‘shilardi.
(Sh.Rash.>. 3.
Agar Bozor о ‘qiganda edi,
momosining orzusi ushalgan bo'lur
ec/z'.fN.Ilh.,). Bunday qo‘shma gap
tarkibidagi sodda gaplarni mustaqil qo‘llash mumkin. Lekin ular
mustaqil qo‘llanganda, butunlay boshqa ma’no yuzaga chiqadi:
1.
Halim biznikiga kelardi
(o‘tgan zamon davom f e ’li —
Tez-tez
kelib turar edi
ma’no sid a/
2. Biz birga borardik
( o ‘tgan zamon
davom fe’li —
Birga borib turar eciik
ma’nosida). Ammo gaplar
ushbu kesimlik shakllarini o ‘zgartirmasdan birlashtirilib, qo‘shma
gap hosil qilinsa,
Halim biznikiga kelardi, biz birga borardik
(Mazmuni:
Halim biznikiga kelsa edi, biz birga borgan bo'lur edik)
va gap kesimlari
[W P ra<->W Pm]
ko‘rinishidagi birikuvni hosil qiladi.
[WPm^ W P m]
usullik
ko‘rinishli
qo'shma
gaplarning
kesimlarini shakllantiruvchi vositalar kam miqdorni tashkil etadi:
I.
a) birinchi qismda [-5a], ikkinchi gap kesimida
[~(a)rdi]
shakli keladi: 1.
Oyi, havo ochilib ketsa, birga daryo bo‘yiga borar
edik.
(M.Saf./ 2.
Yoz kelsa, bitta asbobni olib, boshqa yurtlarga ish
qidirib ketardi.
(P.Turs.);
b)
birinchi gap kesimida
[-sa ekan],
ikkinchi gap kesimida
[-5a] shakli
keladi:
l.Otam b o ‘Isa ekan, men endi yursa/n.
(F.Yo‘ldosh.) 2.
Yoz b o ‘Isa ekan, daryoda cho'milsang.
(S.Nur.);
d) birinchi gap kesimida
{-sa+mi],
ikkinchi gap kesimida
[-ardi]
shakli keladi: 1.
Bo‘z o ‘tlarning ming-ming yillardan buyon
chirib yotgan ildizlari b u yerlarni о ‘g ‘itlab, semirtirib yuborgan, agar
suv bo‘Isaini, tog‘-tog‘ hosil bitardi.
(Sh.Rash.).
Ba’zan
[-mi]
yuklamasi [-5a] shakliga bevosita qo‘shiladi: 1.
Mabodo uning
qo ‘lidan yetaklasa borm i, mushkuli osonlashib, ahvoli yengillashardi.
(A.QahJ. 2.
G‘ing desa bormi, jonini sug'urib olardi.
(^S.NurJ.
e) birinchi gap kesimida
[-sa edi],
ikkinchi gap kesimida
[-(a)rdi]
shakllari keladi:
1.
Onam bo‘Isa edi, qishlog'imga
ketardim. (Oyb.). 2. Agar Bozorning aqli bo‘lsa edi, menga, senga
o'xshash kainbag'aliar bilan maslahat qilar edi.
(S.Ayn.^.
f) birinchi qismi
[-5a] va ikkinchi qismi
[-ma+sin ekan]
shakli bilan keladi: 1.
Yetim qoladigan bo‘Isa, onadan tug‘ilmasin
405
ekan.
(P.Tolib.) Bu shakllar bilan qo'llangan gap, asosan, shart,
istak, ishonchsizlik, shart-istak kabi ma’nolami ifodalaydi.
Yuklamalar gap tarkibiga kirib qo‘shma ma’no berish bilan
birga, kesimlarnitig nomustaqilligini yanada kuchaytiradi:
a ) [
-u/yu
]
yuklamasi:
Ko'zim tezroq ochilsa-yu, bog'lami
maysalami ko'rsam.
fSh. Rash.).
b ) [-da]
yuklamasi:
Quvonchi k o ‘ksiga sig‘masa-da, odob
yuzasidan о ‘zini hazin tutishga tirishar edi. (Oyb.).
d )
axir, nahotki
y u k la m a la r i:
1.
Axir xotinim deb, bola-chaqam
deb olov ichidan telsa-yu, bu tantiq undan yuz o ‘girsa.
(S. Ahm.).
2. O cg ‘li qahramon bo‘isa-yu, nahotki, undan shunday ish kelib
chiqsa.
(S .A J im .).
Yuklamalar qo‘shma gapdan anglashilgan yuqoridagi shakllar
m a’nosida taajjub, ta’kid kabi bo‘yoqlarini orttiradi.
I I . a) birinclii gap kesimida
[-sin edi),
ïkkinchi gap kesimi
tarkibida
—[(a)rdi]
birliklari qoMlanadi:
1 .0 ‘zi kelsin edi, aytardi.
(N .Til.).
2.Keksa ovora bo‘lmasin edi, о ‘zi berib kelardi.
(N.Til.).
b )
birinchi qism kesimi tarkibida
Do'stlaringiz bilan baham: |
