R sayfullaye V a, B. M e n g L iy e V, G. Bo q iyeva, M. Q u r b o n o V a, Z. Y u n u s o V a, m a b u z a L o V a h o z I r g I

belgisi bo‘Iib, u aksariyat sodda gapda voqelanadi. Boshqa gap
boiaklarining birortasi gapda bolmasligi mumkin, lekin kesimning
bo‘lmasligi mumkin emas. Lisoniy sathda [WPm] bir necha oraliq
ko‘rinishlarga ham ega bo‘ladi.
334

---

Gap kesimini shakllantiruvchi 
vosita kesimlik kalegoriyasi
bo'lganligi sababli o ‘zbek nutq idagi gapning tarkibiy qismini shu
gap tarkibiga kiruvchi s o ‘ z n in g va kesim lik kategoriyasi shaklining
valent ligi belgilaydi. D em a k , 
n u tq iy gaplardagi ikki 
hodisani
farqlash lozim:
1) gap markazini tashkil e t u v c h i so‘zdagi kesimlik kategoriyasi
shakllariga bog‘lanuvchi s o ‘z;
2) gapda ishtirok e ta y o tg a n m a ’lum bir so‘zning ma’noviy
valentligini to'ldirayotgan so‘z.
Bulardan birinchisi g a p kengaytiruvchisi bo‘lsa, ikkinchisi —
so‘z kengaytiruvchisi.
Gap kengaytiruvchisi. G a p kengaytiruvchisi gap tarkibida
ma’luin bir b o ‘lak v a zifa sid a kelayotgan so‘zlarning 
lug‘aviy
ma’nosiga emas, balki g a p n in g kesim ini shakllantirgan morfologik
vositaga bog‘lanadi. M asalan, 
Biz b u kitobni kecha o'qidik gapini
olaylik. Bu gapda ega 
(biz), a n iq lo v ch i (bu), hol (kecha) va kesim
(o'qidik: ) ishtirok etgan. G a p m a rk a zi (o'qidik) ni lug‘aviy m a’noni
anglatuvchi (W) va kesim lik q o ‘shimchalari (Pm)ga ajratamiz: 
o'qi
(W) - 
dik (Pm). Gapdagi biz (e^ a ) kesim lik kategoriyasi shaklining
(-k) qismiga, kecha (hol) esa ( - d i)  qism iga bog‘langan. Kitobni so‘zi