|
( o ‘tgan z a m o n ) (S .A h m .)
Bularni
bcshqa qismga
yu b o ryap m iz
(k e la s i z a m o n ) . (A .U b ay.)
Bunday m a ’ no k o ‘c h ish i n u tq iy ta b ia tli.
S h axs-son
k a te g o r iy a s i.
S h a x s -s o n kategoriyasi
kesim lik
kategoriyasi U G M s i n i «ega
v a l e n t l i g i n i m uayyanlashtirish orqali
gap kesimini sh a k lla n tir ish d a is h tir o k e tish » tarzida xu su siylash -
2 1 7
tiradi. H o z i r g i
0
‘zb ek tilid a shaxs-son k o ‘rsatkichlariiiing quyidagi
turiari m a v j u d :
1
. a)
shaxs
birlik
k o ‘plik
birlik
k o ‘plik
I
borgan +mait
borgan +miz
borib+man
borib +miz
II
borgan +san
borgan +siz
borgan+san
borib +siz
III
borgan +0
borgan -'r(lar)
borgan+di+0
borgan+di
(lar)
b)
shaxs
birlik
ko'plik
birlik
ko'plik
I
boryap+man
boryap ■
+miz
bora+man
bora+miz
II
boryap+san
boryap+siz
bora+san
bora
-h
siz
III
boryapti+O
boryaptiHar
boradi+0
boradi+(lar)
d)
s h a x s
birlik
ko'plik
I
bomoqchi+man
bormoqchi+miz
II
bormoqchi+san
bormoqchi+siz
III
bor/noqchi+0
bormoqchi+(lar)
2
. a )
shaxs
b irlik
k o ‘plik
birlik
k o ‘plik
I
bordi+m
bordi +k
borgan
edi+m
borgan edi+k
II
bordi +ng
bordi +ngh
borgan
edi+ng
borgan
edi+ngiz
III
b o rd i
+0
bordi+(lar)
borgan
edi+O
borgan
edi+ (lar)
b)
shaxs
birlik
ko'plik
I
borsa+m
borsa +k
II
borsa +iig
borsa +ngiz
III
borsa +9
borsa +(lar)
3. a)
sh axs
birlik
k o'plik
I
borgan +im vo‘q
borgan+imiz yoiq
II
borgan+ing y o ‘q
borgan -ringiz yo‘q
III
borgan +i yo'q
borgan+(lar)i yo*q
218
b l
shaxs
birlik
k o ‘plik
1
borayolgan+irtt y o ‘q
borayorgan +imiz yo ‘q
11
borayotgan+ing y o ‘q
borayotgan+ingiz yo‘q
111
borayotga n + i yoí Q
borayotgan+(lar)i yoíq
4.
sh axs
birlik
k o ‘plik
I
bor+ ay
bor+aylik
II
bor+0 \ bor+gin
bor+ing(giz)
III
bor+sin \ b o r + s in (la r}
bor+ishsin
N u tq d a s h a x s -s o n sh a k lla r i n in g k o ‘c h g a n m a ’n od a q o 'lla n is h i
liam k o ‘p u ch ra y d i. B u la r n i q u y id a g ic h a tartiblash m um kin:
a) uch in ch i s h a x s s h a k li b ir in c h i shaxs m a ’nosida:
Kamina
ayt¿i - Men aytdiin
;
b) u ch in ch i s lia x s ko‘p l i k slnakli ik k in ch i shaxs birlik (« sizla sh » )
tna'nosida:
Nima istasalar b o r;
d) ikkinchi sh a x sn in g b ir lik shakli va b irlik m a ’n osid a « sizlash »
Uchun q o ‘lla n u v c h i
s h a k li u m u m s h a x s
m a ’nosida
q o ‘lla n a d i:
Qayla-qayta
hidlaganingda y e r
mehriga
to ‘yganday
bo*lasan
(Sayyor);
e) gap ic h id a o d a m yoki
kishi s o ‘z i q o ila n g a n d a u c h in c h i
shaxs
shakli
h a m
u m u m s h a x s
m a ’n o sid a
q o lla n a
o la d i:
Tashabbuskor yosh lam i ko
‘rib
o d a m quvonadi
(«Q ashq.»);
Bunday q o ‘lla n is h s o f n u t q íy tabiatga e g a .
Egalik kategoHyasi.
A y t ilg a n id e k , E K — barcha m u sta q il so ‘z
turkumi uchun u m u m iy k a t e g o r iy a . U n in g fe ’l turkum ida y u z a g a
cliiqishiga m isollar:
uning a ytg a m , bizning bormaganimiz, qizlarning
kelgani.
F e ’lda E K n in g « k e y i n g i m u staq il so ‘zn i old in gi m u sta q il
so‘ zga b o g ‘lash» L J G M s in i « k e y in g i f e ’ln i old in gi m ustaqil s o ‘zga
bogMash» tarzida x u s u s iy la s h t ir a d i.
Q uyida E K n in g
fe ’ ld a v o q e la n is h
xususiyatidan
a y r im ig a
to‘ xtalamiz.
E K
ikkinchi
a ’z o s i
[-gan]
sifa td o sh
shaklida
k e lu v c h i
qu riltnalar tark ib id a v o q e la n a d i:
nimalar bo ‘layotganini, shabada
yumoyotganidan, kimdir kelayotganini.
M isollar:
Uning zarnirida
katta tarbiya yotganini b ilm a y qolam iz-
(J.A b d .)
Bu gap asosan qaysi
maqsadda aytilayotganini tushiunishga
urinardi.
(J.A bd.)
hfannop
hilan Nodir ham tungi sm en a g a tushganligini bilgandan keyin ...
2 1 9
(J .A b d .)
B u n d a to b e b ir lik b c s h kelishikda:
katta tarbiya yotgani,
g a p aytilayotganini, Marinop bilan Nodir tushganligini.
Bu q u rilm alarn i unga o'xshab ketuvchi
reja bajarilganida
k o ‘ r in is h id a g i qurilm adan farqlash lozim :
1
) b ir in c h i
tur
qurilm alarda
bosh
kelishikni
qaratqich
k e lis h ig ig a aylantirish m uinkin:
yigit kelganini - yigitning kelganini.
I k k in c h i t u r qurilmani bunday shaklga keltirib b o ‘Imaydi:
reja
b a ja rilgan ida
—
rejaning bajarilganida.
B unda
[-ning]
shaldi
o r tiq c h a ;
2
) b ir in c h i tur qurilm ada egalik affiksidan oldin
-lik
substantiv'
s h a k l v a s o v c h is in i q o ‘shish m um kin (detnak, bunda bosh kelishik
c m a s , b a lk i qaratqich
kelishigi qatnashadi):
yigit - yigitning
-kelgcnligm i.
Ikkinchi
tur
qurilm ada
[
-lik]
substantiv
shakl
y a s o v c h is in i q o ‘shib b o lm a y d i;
3) b ir in c h i
tur qurilmada
obyekt
m a’nosi
ifodalanib,
u
•to‘ld ir u v c h i voki ega b o ‘lib keladi:
kelgani —
nim a?,
kelganini —
a iin a n i? ,
kelganidan -
niniadan? Ikkinchi tur qurilmadan esa
p a y t ,
sh a r t
m a ’nolari
ifodalanadi,
shunga
k o ‘ra
u
o ‘m
k e lis h ik la r id a n
biri
shaküni
olib,
h ol
bo'lib
keladi:
reja
b a ja tilg a n id a .
I k k in c h i uzvi harakat n o m i b o ‘lgan qurilmalar:
Dushinan
santolyotlari o ‘q yog'dirib turishiga qaramay, hammasi ro cyobga
chiqishiga, qulb boshqacha hlssiyot bilan tepishini
kabi. M isollar:
Bularning ham masi keyin dürabo q o ‘shiqday bo'lib qolishini hali
bibnaydilar.
(J.Abd.)
Ko'i d d id a askarlar dushman ustiga balo-
q a zo d a y yopirilishlari kecha bcshladi.
(J.Abd.)
Bu q u rilm a n i h am u n g a o'xshab ketuvchi
suv qaynashi bilan
kabi q u r ilm a d a n farq qilisli lozim . C hunki bu birikmalarda ham
b o s h k e lis h ig i mavjud:
1
) b ir in c h i tur qurilnialarda bosh kelishik shaklini qaratqich
k e lis h ig i
sh a k lig a
almaslitirisli
mum kin:
samolyotlaming o'q
yog'dirib turishi, qalbning hissiyot bilan tepishi, haminasiniiig
q o ‘sh iq d a y bo'lib qolishi
kabi. Ikkinchi tur qurilm ani bunday
sh a k lg a k e ltir ib b o ‘lm aydi. Bunda
[-ning]
shakli ortiqcha b o ‘ladi;
2
) b ir in c h i
tur qurilm ada
obyekt
m a ’nosi
ifodalanib,
u
t o ‘ld ir u v c h i yoki ega bo‘ Iib keladi:
turgani
- nim a?,
turganini ~
n im a n i? ,
turganidan
— niniadan? Ikkinchi tur qurilm a
suv qaynashi
b ila n d z
t a ’k id la n g a n xususiyat y o ‘q.
E s l a t n i a .
Men
aytganin yo'q,
u
borgani yo'q
tipidagi
q o ‘lla n is h la r g a nazar tashlarsa. unda egalik n ia ’n o si y o ‘qolib,
s h a x s - s o n
m a ’nosi
kuchayganügi k o ‘rinadi.
A ftidan,
egalik
220
qo'shim chalari bu
o'rin d a b o s h q a o m illa r va vositalar
b ila n
birgalikda k esim n i sh a k lla n tirish g a xizm at q ilgan . Bu m iso lla rd a g i
(men), (u)
s o ‘z la r id a
\-ning]
affiksi b ord ek tuyuladi. A .m m o
qolipning sinxron h o la tid a ega v a kesim o ra sid a uni qidirish m a ’qul
ernas. S h u n in g u c h u n uni E K g a nisbat berib b o ‘lm aydi.
K elisliik
k a te g o r iy a s i.
ЬСК
feTlarda
EK
bilan
d ia le k tik
yaxlitlikda v o q e la n a d i. Y a ’ni
K K k o'rsatk ich in i qabul q ilu v c h i
f e ’lda undan
o l d i n egalik a ffik si
b o ‘lish i shart:
o'qiganimni,
o ‘qiganimdan,
o'qiganimga, borishimga, borishimda
kabi.
K K
fe ’Ining, asosan , tu sla n m a g a n sh a k lla rid a yu za g a chiqadi. KKL dagi
f e ’llar bir qarashda tuslangan f e ’ldek tasavvur uyg‘otadi. M a sa la n ,
Barcka ayb m ening borganligimda.
Bunda
Do'stlaringiz bilan baham: |
