|
va h. Misollar:
Mana bu k a n a l
bitsa,
yangi yer
ochilsa,
paxta ham ko ‘payadi.
(A .Q ah.)
Ertoev bir nim ani
sezmasa,
bunchalik talvasaga tushmas
edi.
(O .Y o q u b .)
Bizning bunday ulug‘ kunga erishganimizni otamiz
ham
ko'rganda,
q a n d a y quvonar edi.
(Ib o x o n .)
Men ham doim
qishlcqda
turganimda,
mashinani o'rganib olardim.
(H .N a z.)
Tuzalsa
edi, odam lardek
yura olsa,
boshiga ko ‘iarardi.
(S.A hm .)
Qayerdaki m a ’naviy-jna ’rifiy ishlar yaxshi
yo'lga qo'-yilgan ekan,
u
yerda muvaffaqiyat qo'lga kirililadi.
(« O 'zb .o v .» )
Ishlab chiqqan
mebellarimiz
uylaringizni qanchalik yaxshi
bezatar ekan,
biz
shunchalik xursand bo'lamiz-
(«Qarshi univers.»)
Istiqlol mendan
fermer b o ‘lishni
talab qilgati ekan,
men
bu
vazifani a ’lo darajada
uddalashga v a 'da beraman.
(«Qashq.»)
213
[-c a ]
sh a k lin in g «shart» m a ’nosidan tashqari ifodalaydigan
yana
qator
m a’nolari
(«payt»,
«istak»,
«iltim os»,
«sabab»,
« to ‘siq siz lik »
kabi)
mavjud,
ular
shart
mayli
doirasida
q a r a lm a y d i.
B u y r u q - is t a k m ayli shakllarining asosiy xususiyati — so‘z lo v -
c h in in g
ista g i
bilan b o g ‘liq
holdagi
harakatga undash,
shu
h a ra k a tg a da’v a t etish , q o ‘zg‘atishni ifodalasli. U
[-ay], [-gin],
[sin ],
[-a ylik \, [-ing]
shakllari orqali yuzaga chiqadi:
(boray),
(borgiriy, (borsin),
(
boraylik),
(
boring{izlar
)) kabi. Ifodalovchilar '
birlik v a k o ‘p lik d a , shaxs va sonda farqlanadi.
B u y r u q - is t a k maylida:
a) s o f b u y ru q , d a ’vat, iltim os;
b) is ta k m a ’nolari qorishadi.
B ir in c h i
m a’no
ikkinchi
((
yo'qoling
),
(yondiring),
(
kuldirm agin
))
va u ch in ch i shaxsga (
borsin, borsinlar),
ikkinchi
m a ’no e s a s o ‘z lo v c h in in g o'ziga qarata (
boray, aytay)
ifodalanadi.
B u y r u q -is ta k m ayli ifodalovchilari bundan b osh q a m a ’nolarni
(« to ‘siq siz lik » , m a ’n o kuchaytirish va h.) ifodalashi ham m um kin.
A m m o
unda m a y l U G M si tajallisi bo'lm aganda m ayl m a ’nosi
d o ir a s id a o ‘rganilm aydi.
M a q s a d m a y li subyektning kesim dan anglashilgan harakatni
bajarish m a q sa d in i, niyatini, m o ‘ljalini bildiradi:
(bonnoqchimari),
(bormoqchisan),
(
bom oqchi);
(bormoqchimiz),
(bormoqchisiz),
(bormoq chilar).
M a q s a d m a y li m a ’nosi
[-moqchi], [-moqchi edi]
ko'rsatkichlari
y o r d a m id a ifod alan ad i:
U hoiir hammaning kallasini g'ovlatgan
shum x a b a m i y o hech o ‘ylamcyapii, yoki bu gapning menga sim
daxli yo ‘q, deb ko'rsatmoqchi.
(A .M ux.)
Domlaning y e r olgani rost,
buni Saiediyga bildirm oqchi emas edi.
(A .Q ah.)
1.
Z am o n kategoriyasi.
«Payt valentligiga t a ’sir etish orqali
k esim n i
shakllantirishd a ishtirok etish va undan anglashilgan
v o q e lik n in g n u t q m om en tiga m unosabatini ifodalash» — zam on
k a teg o riy a si ( q is q . Z K )n in g U G M si. F e ’ld a bu U G M d a g i
voqelik
uzvi h a ra k a t
ta rzi
k o ‘rinishida xususiylashadi.
V o q e lik n in g nutq m om en tig a m unosabatiga qarab uch xil
z a m o n fa r q la n a d i:
a) n u t q m o m e n tig a c h a b o ig a n voqelik —
o'tgan zamon;
b) n u t q m o m e n tid a g i voqelik: —
hozirgi zamon;
d) n u t q m o m e n tid a n keyin b o ‘ladigan voqelik —
kelcsi zamon.
S h u b o is d a n
za m o n U G M sin in g uchta
xu su siy k o ‘rinishi
farqlanad i:
2 14
1
)
o'tgan iatnon\
2)
hozirgi zamon;
3)
kelasi zamon.
Ularni ifo d a lo v ch i sh ak llar ham shunga m u vofiq u ch guruhga
ajratiladi.
0 ‘tgan zam on . H o z ir g i o ‘zbek tilida o ‘tg a n za m o n f e ’li bir
neclia shakl yord am id a ifod alan ad i:
\-di\ (o'qidim, o ‘qiding, o'qidi);
\-gan\ (o'qiganman, o ‘qigansan, o ‘qigan);
\-(i)b-\ (o‘qibman, o ‘qibsan, o'qibdi);
[-edi/ekan/emish] (yozgan edim, ishlayotgan edi, ishlagan eding,
ishlar editor, ish lamoqchi edim ).
M azkur sh ak llarn i q a b u l qilgan fe ’l turli m a ’no ifodalaydi.
Masalan:
a)
\-di\:
« s o 'z lo v c h i
ko'rgan,
bilgan
harakatning
nutq
m om entigaclia b ajarilgan in i aniq, qat’iy tarzda ifodalash»:
Barno
y o ‘¿¡ ekan, biroz kutdi, kelavermagach, o ‘tirishga sabri chidamay,
idoradan chiqdi.
(O . Y o q .);
b) I
-gan\.
« s o ‘zlo v ch i va tin glovch i o ‘zaro suhbatlashib turgan
paytda
b o ‘lm a g a n
h arak atn i
ifodalash»:
Kapalagini
uchirib
yuborgan.
( H .N a z .); «h arak atn in g bajarilganligi v a uning h ozir ham
maYjudligi»:
O ‘rinda ham gaplashaveramiz, sen ju d a charchagansan.
(I.R ah.);
d)
[-(i)b-]:
«h arak atn i b evosita kuzatm aganlik, u n d a n keyin
Do'stlaringiz bilan baham: |
