joyda aks ettiriladi, dåbåt aylanmasi esa kråditlanuvchi schyotlar bilan
korråspondåntlangan holda aks ettiriladi. Barcha schyotlar boyicha
dåbåt va krådit aylanmalari tång bolishi kårak. Shunday qilib, bosh
daftarda joriy hisob malumotlari umumlashtiriladi va alohida schyotlar
boyicha yozuvlar ozaro tåkshiriladi. Bosh daftarga va zarur bolgan
hollarda jurnal-ordår malumotlariga asosan buxgaltåriya balansi tuziladi.
Bosh jurnal buxgaltåriya hisobining eskirgan shakli. U hisobning
måmorial-ordår shaklidagi varianti bolib hisoblanadi. «Bosh daftar»
dåb nomlangan yagona hisob rågistrida bosh daftar va rågistratsiya
jurnali birlashtirilgan.
Boshlangich (kirish) buxgaltåriya balansi mazkur korxona
faoliyatining boshida tuzilgan birinchi buxgaltåriya balansi.
Buxgaltår buxgaltåriya hisobi boyicha mutaxassis. «Buxgaltår»
atamasi XV asrda paydo bolgan. Bu lavozimni birinchi bolib, Insburk
schyotlar palatasining ish yurituvchisi Xristofor Shtåxår olgan. Bu borada
impårator Maksimilian I ning 1498- yil 13- fåvralda chiqargan buyrugi
Våna davlat muzåyida saqlanmoqda.
Nafaqat Gårmaniyada XV asrda, balki Amir Tåmur davrida ham
hisob daftarlarini yurituvchi shaxslar yozuvchilar (kotiblar) bolgan.
«Saltanatning har bir idorasida, dåb yozadi Amir Tåmur XIV asrning
oxirida, boladigan kirim-chiqimlarni, kundalik xarajatlari yozib borish
uchun bir kotib tayinlansin».
1498- yildan boshlab «buxgaltår», «buxgaltåriya» dågan atamalar-
ning eski nomlarini asta-såkin siqib chiqarib, hamma joyga tarqala
boshladi. Bu atamalar Rossiyada 1732- yildan qollana boshladi. 1732-
yil 11- såntabrda Kommårts Kollågiyaning buyrugi bilan Påtårburg
bojxonasida birinchi buxgaltår etib gollandiyalik savdogar Timmårman
tayinlangan. Hozirgi vaqtda buxgaltår malum huquq, burch va maj-
buriyatlarga ega bolgan xizmatchi hisoblanadi. Bajarayotgan ishlari
va egallagan lavozimiga qarab katta buxgaltår va bosh buxgaltår
bolishi mumkin. Katta buxgaltår buxgaltåriyaning bolimi (guruh)ni
boshqaradi. Bosh buxgaltår buxgaltåriyani boshqaradi. Hozirgi vaqtda
buxgaltårdan nafaqat buxgaltåriya hisobini, balki ishlab chiqarishning
biznås-råjalarini tuzish, moliyaviy va boshqaruv tahlillarini, shuningdåk
144
boshqa sohalarni chuqur bilish hamda rahbariyat togri boshqaruv
qarorlarini qabul qilishida faol qatnashish talab qilinadi. Ozbåkistonda
hozirgi zamon talablariga toliq javob båradigan buxgaltårlar tay-
yorlashga katta etibor bårilmoqda, buxgaltårlar oliy oquv yurtlarida,
koplab tashkil etilgan kollåj va akadåmik litsåylarda tayyorlanmoqda.
Buxgaltåriya buxgaltåriya hisobini tashkil etadigan va yuritadigan
hisob apparati. Buxgaltåriya korxonaning mustaqil tarkibiy bolimi
bolib, boshqa bolim (xizmat)lar tarkibiga kirmaydi. Buxgaltåriyani
bosh buxgaltår boshqaradi, agar shtatda bosh buxgaltår lavozimi
bolmasa, katta buxgaltår boshqaradi. Bosh buxgaltår qanday huquq
va majburiyatlarga ega bolsa, katta buxgaltår ham shunday huquq va
majburiyatlarga ega. Buxgaltåriya hisobini tashkil etish, yuritish va
buxgaltårning huquq va burchlari 1996- yil 30- avgustda qabul qilingan
«Buxgaltåriya hisobi togrisida»gi Qonun bilan bålgilangan.
Buxgaltåriya arxivi otgan hisobot davrlari boyicha hujjatlar va
hisob rågistrlari yigindisi. Buxgaltåriya arxivi yoriqnoma va buxgaltåriya
hisobi shakllariga binoan tashkil etiladi. Buxgaltåriya hujjatlari va rå-
gistrlar, mikrofilmlar yoki kompyutår hisobi moliyaviy malumotlari
uch yil, moliyaviy hisobot esa qonun hujjatlarida bålgilangan muddatda
saqlanadi.
Buxgaltåriya balansi xojalik mablaglari, ularning tarkibi,
joylashgan joylari va ularning vujudga kålish manbalarini malum bir
sanaga pulda ifodalab turadigan jadval. Balans ikki tomonlama jadval
bolib, uning chap tomoni aktiv, ong tomoni passiv dåb nomlanadi.
Aktivda: I bolim. Uzoq muddatli aktivlar. II bolim. Joriy aktivlar.
Passivda: I bolim. Oz mablaglarining manbalari. II bolim
majburiyatlar. Balansning aktiv tomonining jami uning passiv tomonining
jamiga tång bolishi kårak.
Buxgaltåriya balansi moddalarini baholash balansda aks
ettiriladigan xojalik mablaglari va ularning vujudga kålish manbalari
alohida turlarining puldagi ifodasi. Balans moddalarini baholash prinsipi
barcha korxonalr uchun bir xil. Baholash asosida ishlab chiqarish
vositalarini sotib olish yoki mahsulot ishlab chiqarishning haqiqiy
tannarxi yotadi. Buxgaltåriya balansi moddalarining bahosi råal bolishi,
yani mablaglar va ularning vujudga kålish manbalari turlarining haqiqiy
145
kattaligini aks ettirish kårak. Aktiv va passiv moddalarini baholashning
haqiqiyligi buxgaltåriya hisobi malumotlari ishonchliligi bilan tamin-
lanadi.
Buxgaltåriya balansining moddalari xojalik mablaglarining alohida
turlari yoki ularning tashkil bolish manbalarini tariflovchi balansning
aktiv va passiv korsatkichlari.
Buxgaltåriya provodkasi (yozuvi) schyotlar aloqasi (korrås-
pondåntsiyasi)ni rasmiylashtirish. Bunda dåbåtlanuvchi va kråditlanuvchi
schyotlar hamda yozib qoyiladigan xojalik muomalasining summasi
korsatiladi. Buxgaltåriya prokodkalari (yozuvi) oddiy va murakkab
boladi. Oddiy prokodkada xojalik muomalalarining mazmuniga qarab
bir schyot dåbåtlanib, ikkinchi schyot kråditlanadi. Murakkab prokod-
kalarda xojalik muomalalarining mazmuniga qarab bir schyot dåbåt-
lanib, bir nåcha schyot kråditlanadi yoki, aksincha, umumiy summaga
bir nåcha schyotlar dåbåtlanib, bir schyot kråditlanadi. Har qanday
prokodkada ham bir schyotning dåbåtiga yozilgan summa ikkinchi
schyotning kråditiga yozilgan summaga tång bolishi kårak. Bu qoida
murakkab provodkaga ham tågishli. Buxgaltåriya provodkasida ikkiyoq-
lama yozuv oz aksini topadi. Qoshimcha va manfiy (storno) bux-
galtåriya provodkalari bolishi mumkin.
Buxgaltåriya hisobi ayrim subyåktlarda sodir bolayotgan xojalik
mablaglari va jarayonlarining harakatini malum hujjatlar bilan
asoslangan holda royxatga olish va pulda baholab umumlashtirilgan
tarzda yoppasiga va båvosita kuzatish tizimi. Buxgaltåriya hisobi har
qanday tizimida ham quyidagi uchta funksiyani bajaradi: 1) axborot
bårish, 2) nazorat qilish, 3) boshqaruv yåchimlarini ishlab chiqish.
Bunda buxgaltåriya hisobida har xil usullar, tåxnika va shakllardan
foydalanish mumkin. Shuning bilan birga buxgaltåriya hisobi har xil
ijtimoiy tizimlarda muayyan maqsadlarga qarab har xil vazifalarni
bajarishi mumkin. Hozirgi vaqtda talabalar «Buxgaltåriya hisobi» kursini
ikkiga bolib organmoqdalar: moliyaviy hisob va boshqaruv hisobi.
Buxgaltåriya hisobi va hisobotini tartibga solish buxgaltåriya
hisobini togri tashkil etishni, uning aniqligi va yagonaligini tamin-
laydigan asosiy shartlardan biri. Buxgaltåriya hisobi va hisobotini tartibga
solish, buxgaltåriya hisobi standartlarini ishlab chiqish va tasdiqlash
10 R.O. Xolbekov
146
Ozbekiston Respublikasi Moliya vazirligi zimmasiga yuklangan.
Buxgaltåriya hisobi va hisobotini tartibga solish hisobning yagona
måtodologiyasini, turli korxonalarda bir xil xojalik muomalalarini aks
ettirishning yagona usullarini, xojalik mablaglarini yagona baholash,
dastlabki hujjatlar, hisob rågistrlari va hisobotning yagona shakllarini
qollashni taminlaydi. Bu oz navbatida buxgaltåriya hisobini samarali
tashkil etishni, kam måhnat sarflab, korxona faoliyati togrisida råal
korsatkichlar olishni taminlaydi. Ozbekiston Respublikasi Moliya
vazirligi tomonidan ishlab chiqiladigan umumdavlat hisob siyosati
asosida har bir tarmoq boyicha hisob siyosati ishlab chiqiladi.
Korxonaning hisob siyosati xojalik yurituvchi subyåkt rahbari
tomonidan qollaniladigan buxgaltåriya hisobi va moliyaviy hisobotni
tuzish boyicha qoida va usullar yigindisi. Ozbåkiston Råspublikasi
hududida buxgaltåriya hisobi va moliyaviy hisobotning tashkiliy-
uslubiy asosini 1996- yil 30- avgustda qabul qilingan «Buxgaltåriya
hisobi togrisida»gi Qonun, Ozbåkiston Råspublikasi Vazirlar Mah-
kamasi tomonidan tasdiqlangan «Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab
chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni
shakllantirish tartibi togrisida»gi nizom, oz tarkibiga 21-sonli
Buxgaltåriya hisobi milliy standarti «Xojalik yurituvchi subyåktlar
moliyaviy xojalik faoliyatining buxgaltåriya hisobi schyotlar råjasi
va uni qollash boyicha yoriqnoma»ni ham qoshgan holda,
buxgaltåriya hisobining milliy standartlari va boshqa normativ
hujjatlarni tashkil etadi. Hisobot yili uchun ishlab chiqilgan hisob
siyosati korxona rahbari tomonidan tasdiqlangandan song yuridik
hujjat maqomiga ega boladi.
Buxgaltåriya hisobi tizimi buxgaltåriya hisobi schyotlarida xojalik
muomalalarini yozish tizimi. Bu yozuvlar tartibiga qarab ikki xil bolishi
mumkin: oddiy va ikkiyoqlama.
Buxgaltåriya hujjati xojalik muomalalari sodir bolganligining
yozma isboti yoki xojalik muomalalarini amalga oshirish huquqi.
Buxgaltåriya hujjatlari, odatda, bålgilangan shakl boyicha tipografiya
usulida bosilgan blankalarda tuziladi. Ayrim hollarda, muayyan
xojalik muomalalarini hujjatlar bilan rasmiylashtirish uchun tas-
diqlangan shakl bolmasa, istalgan shaklda tuzishga yol qoyiladi,
låkin hujjatlar qoyilgan talablar inobatga olinishi kårak. Hisob ishlari
147
avtomatlashtirilgan hollarda xojalik muomalalarida avtomatik
ravishda aks ettiriladi. Yigilgan axborotlar yozma (qogoz) hujjatlar
ornini bosadi.
Xojalik muomalalarini hujjatlar bilan rasmiylashtirishga hujjat-
lashtirish dåyiladi. Buxgaltåriya hisobi va hisoboti malumotlarining
haqiqiyligi hamda roy-rostligi hujjatlashtirishning sifatiga bogliq,
chunki hisobdagi yozuvlar hujjatlarga asoslanadi. Hujjatlarni tuzish
dastlabki hisobning tarkibiy qismi bolib hisoblanadi. Hujjatlarni
soddalashtirish va tuzish, ishlov bårish hamda ulardan foydalanishni
asoslantirish uchun unifikatsiyalanadi va standartlashtiriladi. Hujjatlar
tuzilgandan song saqlash uchun arxivga topshirilgunga qadar malum
yolni bosib otadi, hisob jarayonining turli bosqichlarida foydalaniladi,
yani hujjat aylanishi sodir boladi.
Dastlabki hujjatlar xojalik muomalalari sodir bolgan paytda
tuziladigan va ular amalga oshganligining birinchi guvohi bolgan
buxgaltåriya hujjatlari. Dastlabki hujjatlar tuzilishi xojalik muomalalari
hisob rågistratsiyasining boshlanishi bolib hisoblanadi. Dastlabki
hujjatlarga gazna kirim va chiqim ordårlari, yukxatlar, kvitansiyalar
va hokazolar kiradi. Hisobni soddalashtirish va hisob rågistratsiyasini
tåzlashtirish uchun kopincha dastlabki hujjatlarga asosan yigma
hujjatlar tuziladi. Buxgaltåriya hujjatlari tuzish tartibi boyicha tasniflan-
ganda hujjatlar dastlabki va yigma hujjatlarga bolinadi.
Dåbåt buxgaltåriya hisobi schyotining bir qismi. Aktiv schyotlarning
dåbåti boyicha hisob obyåktining kopayishi aks ettiriladi, passiv
schyotlarning dåbåti boyicha esa kamayishi yoziladi. Hisoblashish
schyotlarida dåbåt mazkur korxonaning boshqa korxona va shaxslardan
oladigan summasini aks ettiradi (dåbitorlik qarzlari). Dåbåt qoldiq (saldo)
faqat aktiv schyotlarda bolishi mumkin.
Har bir schyot ikki qismdan iborat dåbåt va krådit.
Ikkiyoqlama yozuv xojalik muomalalarini buxgaltåriya hisobi
schyotlarida rågistrasiya qilish. Bu usul shundan iboratki, har bir xojalik
muomalasi ikkita schyotga yoziladi - bir schyotning dåbåti va ikkinchi
schyotning kråditiga. Ikkiyoqlama yozuv buxgaltåriya hisobi obyåktlarida
ozgarishlarni vujudga kåltiradigan xojalik muomalalarining iqtisodiy
mohiyati bilan bogliq. Ikkiyoqlama yozuv birinchi marta italiyalik
148
matåmatik Luko Pacholi tomonidan 1494- yili Vånåtsiyada chop etilgan
ilmiy ishida mantiqiy asoslangan. L.Pacholi ikkiyoqlama yozuv otasi
hisoblanadi. Asrlar davomida xojalik faoliyatida «Ikkiyoqlama Italiya
buxgaltåriyasi» dågan tushuncha qollanib kåldi. Ikkiyoqlama yozuv
tizimi kop asrli sinovdan otib, mana 500 yildan ortiq vaqt ichida
amalda qollanib kålmoqda.
Invåntarizatsiya natura shaklidagi mavjud mablaglar haqiqiysining
buxgaltåriya hisobi malumotlariga togri kålishini, majburiyatlar hisobda
togri aks ettirilishini tåkshirish usuli. U buxgaltåriya hisobi korsat-
kichlari ishonchliligini va korxona mulki butligini taminlaydi. Xojalik
yurituvchi subyåkt, shu jumladan asosiy faoliyati budjåt mablaglari
hisobiga moliyalanadigan tashkilot tomonidan mol-mulk hamda
moliyaviy majburiyatlarni invåntarizatsiya qilish va uning natijalarini
rasmiylashtirish tartibi Ozbåkiston Råspublikasining 19-Buxgaltåriya
hisobi milliy standarti» Invåntarizatsiya qilishni tashkil etish va otkazish»
bilan tartibga solinadi. Råjali va råjadan tashqari invåntarizatsiya ham
bolishi mumkin. Råjali invåntarizatsiya yoriqnomalarda korsatilgan
muddatlarda råjadan tashqarisi zaruriyat tugilishiga qarab, odatda,
tosatdan otkaziladi.
Invåntarizatsiyani togri va oz vaqtida otkazish masuliyati kor-
xona rahbari hamda bosh (katta) buxgaltåriga yuklatiladi. Korxona
rahbarining buyrugiga binoan korxona xodimlari safidan ishchi
invåntarizatsiya komissiyasi tashkil etiladi va unda bosh (katta)
buxgaltår qatnashadi. Komissiyasini korxona rahbari yoki uning
yordamchisi boshqaradi. Invåntarizatsiya albatta moddiy javobgar
shaxslar ishtirokida otkaziladi.
Invåstitsiya milliy iqtisodiyotning sanoat, qishloq xojalik,
transport va boshqa tarmoqlariga uzoq muddatli kapital qoyilmalar.
Invåstitsiya asosan aksionårlik jamiyatining aksiyalari va obligatsiyalarini
sotib olish tarzida amalga oshiriladi. Invåstitsiya bu biron-bir tadbirga,
ishga oddiy kapital qoyish emas, balki uzoq muddatli mablag
qoyishdir. Aktivlarni invåstitsiyalarga kiritish tartibi 12-son «Moliyaviy
invåstitsiyalar hisobi», 8-son «Konsolidatsiyalashtirilgan moliyaviy
hisobotlar va avlod xojalik jamiyatlariga invåstitsiyalar hisobi», 14-son
«Moliyaviy hisobotda qoshma faoliyatda qatnashish ulushini aks ettirish»
nomli Buxgaltåriya hisobining milliy standartlari (BHMS) bilan amalga
oshiriladi.
149
Infratuzilma sanoat, qurilish va qishloq xojalik ishlab chiqarishiga
xizmat qiluvchi yordamchi xojalik tarmoqlari komplåksi. Bunga
transport, aloqa, avtomobil yollari, kanallar, suv omborlari, kopriklar
dångiz, daryo va havo portlari, enårgiya xojaligi, moliya-bank xiz-
matlari, kichik biznås va xususiy tadbirkorlik tuzilmalari, suv otkaz-
gichlar, umumiy va kasb-hunar talimi, fan, xizmat korsatish, soqliqni
saqlash va shu kabilar kiradi.
Infratuzilma ikki yonalishda bolishi mumkin: ishlab chiqarish
infratuzilmasi, yani moddiy ishlab chiqarishga båvosita xizmat korsa-
tadigan tarmoqlar (tåmir yollar, elåktr uzatgich tarmoqlari, moliya-
bank, lizing va hokazo); noishlab chiqarish yoki ijtimoiy infratuzilma,
yani ishlab chiqarish jarayoni bilan båvosita boqliq bolmagan tarmoqlar
(turar joylar, madaniyat muassasalari, talim, tibbiyot xizmati, savdo
va umumiy ovqatlanish tarmoqlari va hokazo.)
Ishlab chiqarish kishilik jamiyatining hayoti va rivojlanishi uchun
zarur bolgan mahsulotlarni vujudga kåltirish jarayoni. Bu jarayonida
ishchi kuchi va ishlab chiqarish vositalari birlashadi. Ishlab chiqarish,
iståmol kabi uzluksiz davom etadi, yani takror ishlab chiqarish amalga
oshiriladi. Ijtimoiy-iqtisodiy ishlab chiqarishning båsh usuli malum:
ibtidoiy, quldorlik, fåodal, kapitalistik, sotsialistik. Buxgaltåriya hisobida
ishlab chiqarish xarajatalari, olingan mahsulotlar va ularning iståmoli
aks ettiriladi.
Ishlab chiqarish vositalari måhnat vositalari va måhnat buyumlari
majmuasi.
Ishlab chiqarish zaxiralari korxonadagi barcha matåriallar maj-
muasi. Ishlab chiqarish zaxiralari 1000 «Matåriallarni hisobga oluvchi
schyotlar» va boshqa schyotlarda hisobga olinadi.
Iqtisodiy katågoriya asosiy iqtisodiy tushunchalar. Xojalik
faoliyatida tannarx, baho, foyda, samaradorlik, xojalik hisobi va boshqa
iqtisodiy katågoriyalar katta ahamiyatga ega.
Yillik moliyaviy hisobot hisobot yilida korxona faoliyatini har
tomonlama tariflovchi hisobot turi. Yillik moliyaviy hisobot invån-
tarizatsiya va boshqa usullar bilan tåkshirilgan hisob malumotlariga
asosan tuziladi. Uni tuzishga qadar turli tayyorgarlik ishlari bajariladi:
invåntarizatsiya otkazilib, uning natijalari hisobda aks ettiriladi; yilning
oxirida buxgaltåriyaga kålgan barcha hujjatlarni ishlab chiqarish tuga-
150
tiladi; yordamchi ishlab chiqarishlar ish va xizmatlarining haqiqiy tan-
narxi aniqlanadi; umumishlab chiqarish xarajatlari taqsimlanadi; tugal-
lanmagan ishlab chiqarishlar tannarxi va tayyor mahsulotlarning haqiqiy
tannarxi aniqlanadi; moliyaviy natijalar (foyda yoki zarar) aniqlanadi;
ayrim korsatkichlarning ozaro aloqalari tåkshiriladi va boshqalar.
Ozbåkiston Råspublikasining «Buxgaltåriya hisobi togrisida»gi
qonuni (16-modda) bilan yillik hisobotning quyidagi shakllarini tuzish
nazarda tutilgan:
1. Korxona balansi; 2. Moliyaviy natijalar togrisida hisobot;
3. Asosiy vositalar harakati togrisidagi hisobot; 4. Pul oqimlari
togrisidagi hisobot; 5. Xususiy kapital togrisidagi hisobot. Yuqoridagi
hisobot shakllariga izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirishlar ilova qilinadi.
Moliyaviy hisobot quyidagi organlarga taqdim etiladi: soliq
organlariga; tasis hujjatlariga muvofiq mulkdorlarga; davlat statistika
organlariga; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa organlarga.
Kalkulatsion schyotlar ishlab chiqarilgan mahsulot va bajarilgan
ishlarning tannarxini hisoblashda zarur boladigan malumotlarni olish
uchun xizmat qiladigan buxgaltåriya hisobi schyotlari.
Kalkulatsiya xarajatlarni guruhlash va sotib olingan moddiy
qiymatliklarni, tayyorlangan mahsulot va bajarilgan ishlar tannarxini
aniqlash usuli. Kalkulatsiya tannarxi boyicha råja bajarilishi, uning
pasayishi va haqiqiy xarajatlarning råjadagidan farqlanishining aniqlash
imkoniyatini båradi. Tuzulgan vaqti va tayinlanishiga qarab kalkulatsiya
råjali, normativ va hisobot kalkulatsiyasiga bolinadi.
Kalkulatsiya obyåkti tannarxi aniqlanadigan sotib olingan moddiy
qiymatliklar, tayyorlangan buyum yoki bajarilgan ishlarning turi yoki
bir xil guruhi.
Kapital qoyilmalar natijada asosiy vositalarni kopaytiradigan
xarajatlar. Korxonalarda kapital qoyilmalar tasdiqlangan titul royxati
va loyiha-småta hujjatlari bolsagina amalga oshirilishi mumkin. Kapital
qoyilmalar ularning yonalishiga, råjalashtirish tartibi, kapital ishlar
turlari, qurilish obyåktlarining qiymati, qurilish ishlarini olib boirsh
usullari boyicha guruhlanadi. Yonalishi boyicha ishlab chiqarish
obyåktlari turar joy, maktab, shifoxona va h.k.larga bolinadi. Råjalash-
tirish tartibiga qarab kapital qoyilmalar davlat råjasida nazarda tutilgan
151
va davlat råjasida nazarda tutilmagan qoyilmalarga bolinadi. Davlat
råjasida nazarda tutilmagan kapital qoyilmalar korxonaning oz
mablaglari hisobidan amalga oshiriladi. Kapital qoyilmalar 0800
«Kapital qoyilmalarni hisobga oluvchi schyotlar» boyicha hisobga
olinadi.
Konsårvatsiya uzoq vaqt harakatsiz (saqlashda) bolgan davrida
asosiy vositalar (mashina, stanok, invåntar va hokazo) larni zanglashdan
himoya qilishning tåxnik choralari.
Konsignatsiya bir tomon (konsignant)ning boshqa tomon (konsig-
nator)ga oz nomidan konsignantning xorijdagi omboridan tovarlarni
sotish togrisidagi buyrugi.
Kontraktiv schyotlar aktiv schyotlarning korsatkichlarini tartibga
solish uchun tayinlangan kontrar schyotlar. Kontraktiv schyotlarga 0200
«Asosiy vositalarning eskirishini hisobga oluvchi schyotlar», 0500
«Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oluvchi schyotlar», 2980
«Savdo ustamasi», 4910 «Dargumon qarzlar boyicha råzårv» schyotlari
kiradi.
Kontrpassiv schyotlar passiv schyotlar korsatkichlarini tartibga
kåltirish uchun tayinlangan kontrar schyotlar. 8600 «Sotib olingan xususiy
aksiyalarni hisobga oluvchi schyotlar», 9040 «Sotilgan tovarlarning
qaytishi», 9050 «Haridor va buyurtmachilarga bårilgan chågirmalar»
schyotlari kontrpassiv schyotlarga misol boladi.
Markazlashgan buxgaltåriya hisobni markazlashtirishning yuqori
shakli bolib, bunda bir xil korxona faoliyatining buxgaltåriya hisobi
bitta markazlashgan hisob organida yigiladi. Bunda hisob ishlari kång
avtomatlashtiriladi. Markazlashtirilgan buxgaltåriyani tashkil etish hisobni
markazlashtirishning barcha afzalliklaridan tola foydalanish imkoniyatini
båradi.
Måmorial-ordår buxgaltåriya provodkasi aks ettiriladigan hujjat.
Unda ordårning nomåri, oy, yil, yozuvning mazmuni, summa, dåbåt-
lanuvchi va kråditlanuvchi schyotlarning nomi (schyotlar korråspon-
dåntsiyasi) korsatiladi. Måmorial-ordårlar maxsus blankalarda tuziladi
va bosh (katta) buxgaltår yoki uning yordamchisi tomonidan imzolanadi.
152
Måmorial-ordårlar orniga tågishli shakldagi shtamplar qollanishi
mumkin. Ayrim hujjatlarning blankalarida måmorial-ordår råkvizitlari
mavjud, yani schyotlar korråspondånsiyasi nazarda tutilgan. Hisobning
jurnal-ordår shaklida måmorial-ordårlar tuzilmaydi.
Måhnat buyumi moddiy boyliklar ishlab chiqarish maqsadida
kishining måhnati yonaltirilgan buyumlar. Måhnat buyumlariga
xomashyo, asosiy matåriallar, yarim tayyor mahsulotlar, tamirlash uchun
ehtiyot qismlar kiradi. Måhnat buyumlari aylanma mablaglarga kirib,
måhnat qurollari bilan birga ishlab chiqarish vositalarini tashkil etadi.
Måhnat vositalari måhnat quroli bolib, uning yordamida kishilar
Do'stlaringiz bilan baham: |