R. M. Xudayqulov aloqa yo„llari, undagi xizmat qiluvchi inshootlar

 
Yo„l rejasidagi doiraviy egri elementlari 
 
Yo„l rejasi doiraviy egri elementlari quyidagi elementlardan tashkil topgan: 
burilish burchagi 

, egrilik radiusi R, egrilik E, tangens T, bissektrisa B, domer D, 
egrilikning boshlanishi EB va oxiri EO 8.5-rasm.
 

---

79 
8.5-rasm. Doiraviy egri elementlari 
Yo„l o„qi yo„nalishi o„zgargan joylarda 
avtomobillar 
uchun 
qulay 
harakatni 
ta‟minlash 
uchun 
gorizontal 
egrilik 
loyihalanadi. Bu erda, BU - burilish uchi;

- burilish burchagi; R – egrilik radiusi;
EB - egrini boshi; EO - egrini oxiri;
T - tangens; E - egri; B - bissektrissa;
D-domer. 
Egri elementlarini quyidagi formulalardan aniqlaymiz: 
2
α
tg
R
Т

;








1
2
α
Sec
R
Б
;
180
α
R
π
E


; 
D = 2 T-K;
Doiraviy egrilik radiusi I-chi darajali yo„lda 3000 m dan kichik, II-V darajali 
yo„llarda 2000 m dan kichik bo„lsa, u holda ushbu egrilikda viraj loyihalash talab 
etiladi. Viraj – bu bir tomonlama ko„ndalang nishablikda qurilgan yo„l bo„lagi,
8.6-rasm. 
8.6-rasm. Yo„lning doiraviy 
egri qismidagi virajning 
sxemasi 
L 
- 
ikki 
qiyalikdan 
bir 
qiyalikka o„tish masofasi; E - 
doiraviy 
egri 
chiziq;
B - qatnov qismining eni; Δ - 
qatnov qismining kengayishi. 
 

---

80 
Yo„l rejasi elementlariga qo„yiladigan talablar 
 
Yo„l rejasini loyihalashda yo„l o„qini piketlarga va kilometrlarga bo„lamiz. 
Yo„l o„qi yo„nalishi o„zgargan joylarda burilish burchaklari belgilanadi. Trassaning 
yo„nalishi davomi bilan yangi yo„nalish oralig‟idagi burchak o„lchanadi va uni 
burilish burchagi deyiladi. Harakat qulayliligini ta‟minlash uchun burilishlarda 
egriliklar loyihalanadi. Yo„l rejasining hamma elementlari avtomobillarni 
hisoblangan tezlikda, xavfsiz harakatini ta‟minlashi kerak. Yo„lda harakat miqdori 
qancha ko„p bo„lsa, avtomobillar bir biriga shuncha ko„p o„zaro ta‟sir ko„rsatadi. 
Shuning uchun ham avtomobil yo„llarining hamma elementlari avtomobilning 
yakka tartibda harakatlanish talabiga javob beradigan qilib tanlanadi.
Hozirgi zamon avtomobillari harakatining talablarini qondirish uchun 
avtomobil yo„llarining elementlari (rejada egrilik radiuslari, bo„ylama kesimda 
qiyalikning qiymati, ko„ndalang kesimda qatnov qismining, yo„l yoqasining 
kengligi v.h.) harakatni qulay, xavfsiz, iqtisodiy samarali bo„lishini va manzilga 
tez etishini ta‟minlashi zarur. Shuning uchun yo„lning har bir elementlarini 
o„lchamlarini yuqoridagi talablar bo„yicha tanlanishi kerak. Avtomobil yo„llarida 
xavfsizlikni ta‟minlash uchun shunday ko„rish masofasi bo„lishi kerakki, 
haydovchi yo„lda biror bir to„siqni ko„rganda, xavfsiz masofada to„xtay olishi 
mumkin bo„lsin. Radiusi R ga teng bo„lgan egrida harakatlanayotgan avtomobilga 
markazdan qochma kuch ta‟sir qiladi va uni ag‟darib yuborishga yoki yo„ldan 
siljitib yuborishga harkat qiladi.
Markazdan qochma kuchni quyidagi formula orqali ifodalashimiz mumkin: 
S=mV
2
/R 
Bu erda: m-avtomobilning massasi; V-avtomobilning tezligi. 
Avtomobil egrida harakatlanganda unga ikkita kuch ta‟sir qiladi: 
-markazdan qochma kuch-S (egrini tashqarisiga yo„nalgan holda); 
-avtomobilning og‟irligi-G; 

---

81 
Markazdan qochma kuch harakat yo„nalishiga perpendikulyar bo„ladi. 
Bunda avtomobilga, haydovchiga va yo„lovchilarga ag‟daruvchi va suruvchi 
kuchlarning ta‟siri bo„ladi. O„ng va chap g‟ildiraklar orasidagi bosimning qayta 
taqsimlanishi, shinaning yonga qochishini yuzaga keltiradi. Bunda avtomobilni 
boshqarish murakkablashadi. Kichik radiusli egrilarda yoqilg‟i sarfi ko„payadi va 
shina emirilishi oshadi. Tungi vaqtda egri chiziqli yo„l bo„lagida harakat 
murakkablashadi. Bunga sabab fara yoriqligi avtomobil oldidagi masofani yo„lning 
to„g‟ri bo„lagiga nisbatan kam masofada yoritadi.
Bu salbiy omillar, egri radiusi qancha kichik bo„lsa, shunchalik katta bo„ladi. 
Avtomobillar hisobiy tezlik bilan xavfsiz va qulay harakatlanishi faqat egri 
radiusini etarlicha katta bo„lgandagina bo„lishi mumkin. 
Egri radiusini aniqlash formulasi quyidagi kurinishni oladi: 
R=V
2
/g(

 

 i) 
Bu formuladan ko„ndalang kuch koeffitsientini ruxsat etarli qiymatini berib, 
doiraviy egri radiusini aniqlashimiz mumkin.

- qiymatini nolga yaqin bo„lishini amalda ta‟minlashimiz kerak. Ko„ndalang 
kuch koeffitsientiga qarshi tishlashish koeffitsienti ishlaydi. Har doim 



tenglik saqlanishi kerak. 

, 

amalda bo„lmaydi, lekin shunga yaqinlashishga 
harakat qilish kerak.
Tajribalar shuni ko„rsatadiki, 

=0,1 da yo„lovchi avtomobil egri bo„lakda 
harakatlanayotganini sezmaydi, 

=0,15 da yo„lovchi egri bo„lakdagi harakatni 
kuchsiz sezadi. 

=0,2 da egridagi harakat seziladi va engil noqulayliklar yuzaga 
keladi. 

=0,3 da yo„lovchi egri uchastkadagi harakatni turtki sifatida his qiladi va 
yonga egilib qoladi. Yo„lovchilar uchun egridagi harakatda, qulaylikni ta‟minlash 
maqsadida ko„ndalang kuch koeffitsientini 

=0,15 dan oshirmaslik kerak, 
murakkab sharoitlarda esa 

= 0,2 dan oshmasligi lozim.