R. I. Ismailov, M. A. Eshmuhamedov polimerlarni qayta ishlash jarayoni

 
3-BOB.  
ELASTOMERLAR VA ULARNI  
QAYTA ISHLASH
3.1. REZINA SANOATI XOMASHYOLARI
Har xil turdagi rezina-texnika mahsulotlarini ishlab chi-
qarish uchun kauchuklarga ingrediyentlarni aralashtirish kerak, 
bu jarayon rezina qorishmalarini tayyorlash jarayoni deb ata-
ladi. Tayyorlangan rezina qorishmalari quyidagi talablarga 
javob berishi kerak:
– kauchuk tarkibiga kiruvchi barcha ingrediyentlarning bir 
xil taqsimlanishi;
– rezina qorishmasining yaxshi texnologik xossaga ega 
bo‘lishi;
– vulkanlangandan keyin rezinaning berilgan fizik-mexa-
nik xossaga ega bo‘lishi.
Ishlab chiqarishda rezina qorishmalari ikki xil usul bilan: 
ochiq usulda vals yordamida va yopiq usulda rezinalashtirgich-
lar yordamida tayyorlanadi. Hozirgi vaqtda rezina qorishmala-
rini tayyorlashning uzluksiz texnologiyasi va mashinalari 
ishlab chiqarilmoqda.
Kauchuklar bir necha xil tuzilishga ega bo‘lgan qo‘sh 
bog‘li zanjirlarning takrorlanishidan tashkil topgan yuqori 
molekulali birikma hisoblanadi. Kauchuklarning xossa 
lari 
va ishlatilishi, asosan, struktura tuzilishi, kimyoviy tarkibi, 
molekular og‘irligi, molekular taqsimlanishiga va molekula-
lararo joylashishiga bog‘liq bo‘ladi. Yuqori molekulali birik-

---

89
ma 
larning olinishi va molekular tuzilishi molekulalarning 
ko‘r satkichlari va fizik-kimyoviy xossalari texnologik va fizik-
mexanik xossalari o‘rtasidagi bogliqliklar o‘rganilib, har xil 
xossalarga ega bo‘lgan kauchuklarni sintez qilib olish yo‘lga 
qo‘ yilgan. Ular ishlab chiqarishda qo‘llanilishiga qarab umumiy 
va maxsus maqsadlarda ishlatiluvchi kauchuklarga bo‘linadi.
Tabiiy kauchuk izoprenning polimerlash mahsuloti ekanligi 
va uning tuzilishi 1924-yilda nemis kimyogari G. Shtaudinger 
tomonidan aniqlandi. Izoprenning polimerlanishi quyidagi 
mexanizmda boradi:
CH
2
=C=CH
2
+CH
2
=C–CH=CH →
CH
2
–C=CH–CH
2
–[–CH
2
–C=CH–CH
2
]
 CR 
CR
Tabiiy kauchukning tuzilishi sis – izomerga to‘g‘ri keladi va 
uning eritmasi lateks deyiladi. Lateks – oq rangli, yopishqoq, 
uzoq turib qiyomsimon massaga aylanadigan modda, kau-
chukning yuqori elastikligi uning makromolekulalarining o‘zi-
ga xos tuzilishidan kelib chiqadi. sis-1,4-poliizopren  tuzi lishiga 
ega ekanligi aniqlangan, shunday qilib tabiiy kau chuk izopren 
qoldiqlaridan (zvenolaridan) tuzilgan:
Oddiy uglerod uglerod bog‘lari atrofida to‘yingan uglerod 
atomlarining erkin aylanishi natijasida zanjir turlicha forma-

---

90
larni (konformatsiyalarni) egallashi mumkin. Kauchuk mole-
kulasidagi 1,5 holatda joylashgan qo‘shbog‘lar bunga sezilarli 
ta’sir qilmaydi.
Tabiiy kauchukning trans-tuzilishli holati ham mavjud 
bo‘lib,  guttapercha deyiladi. O‘zining tezda qotishi (kristal-
linishi) bilan sis-poliizoprendan farq qiladi.
Guttapercha tabiiy kauchukning fazoviy izomeri bo‘lib, 
trans-1,4-poliizopren tuzilishiga ega:
Hozirgi kunda kauchuklarni og‘ir sharoitlarda qo‘llash, 
rezina buyumlarni mexanik aralashtirish usuli bilan olish tex-
nologiyasi ishlab chiqilgan.