R. I. Ismailov, M. A. Eshmuhamedov polimerlarni qayta ishlash jarayoni

merlanish deb ataladi. Bunda monomer molekulasiga kvant 
nur energiyasi yutilishi natijasida erkin radikal hosil bo‘ladi:
CH
2
= CHR + hv t→
●
CH
2
=
●
CHR
hv nurning bir kvant energiyasi bo‘lib, u Plank doimiysi (h) 
ning to‘lqin tebranish tezligi (v) ga ko‘paytmasiga teng.
Tarkibida galoid atomi bo‘lgan monomerlarning ushbu 
usul bilan aktiv markaz hosil qilishi oson. Masalan, issiqlik 
ta’sirida mutlaqo polimerlanmaydigan vinilxlorid ultrabinafsha 
nur  ta’sirida  –35°С  da  ham  polivinilxlorid  hosil  qiladi. 
Ko‘pincha fotopolimerlanish tezligini oshirish maqsadida 
tizimga nur ta’sirida oson parchalanib, radikal hosil qiluvchi 
sensabilizatorlar qo‘shiladi.
Monomer molekulalarini α,  β,  γ-nurlar, rentgen nurlari, 
tezlashtirilgan elektronlar va boshqa yuqori energiyali zarra-
chalar yordami bilan ham radikalga aylantirib polimerlash 
mum 
kin. Bunday polimerlash radiatsion polimerlanish de-
yiladi.
Harorat va nurlar ta’sirida polimerlanish jarayonlarlaridan 
initsiatorli polimerlanish o‘zining osonligi va kam energiya 
talab qilishi bilan ajralib turadi. Shu sababli deyarli barcha 

---

64
monomerlarni polimerlashda reaksiya maxsus initsiatorlar 
ish tirokida olib boriladi. Initsiatorlarning ahamiyati ularning 
oson lik bilan parchalanib, erkin radikal hosil qilishidir. Reak-
siyani boshlab bergan initsiator zarrachalari polimer mole-
kulalarining tarkibida kimyoviy bog‘ bilan ulanib qoladi. Ini-
tsiatorlarga misol qilib benzoil peroksid, vodorod peroksid, 
azo-bis-izobutironitril va natriy, kaliy, ammoniy persulfatlarni 
ko‘rsatish mumkin. Polimerlanish jarayonini boshlab yuborish 
uchun reaksiya muhitiga monomer og‘irligining 0,1–1 % miq-
dorida initsiator qo‘shish kifoya.
Masalan, benzoil peroksidi 60°С va undan yuqori haroratda 
qizdirilganda ikkita benzoat guruhli erkin radikal hosil qiladi:
Benzoat radikallar parchalanishi davom etib, fenil guruhli 
erkin radikallar hosil qilishi mumkin:
Har ikkala radikal monomer molekulalari bilan birikib, 
polimerlanishning aktiv markazlarini hosil qila oladi. Ular ta’-
sirida metilmetakrilat molekulalari quyidagicha aktiv markaz 
hosil qiladi: 

---

65
Ba’zi polimerlanish reaksiyalarini past haroratlarda olib 
borishning muhim ahamiyati bor, chunki harorat qanchalik past 
bo‘lsa, polimer sifatini pasaytiruvchi qo‘shimcha reaksiyalar 
shunchalik kam sodir bo‘ladi. Bu maqsadda oksidlovchi-qay-
taruvchi initsiatorlardan foydalaniladi, chunki ularning aktiv-
lashtirish energiyasi kichik bo‘lib, 40–60 kJ/mol ga tengdir. 
Oksidlovchi sifatida vodorod peroksid va persulfatlar olinsa, 
qaytaruvchi sifatida ikki valentli temir tuzlari va tiosulfatlar 
ishlatiladi. Tizimda reaksiyani boshlab beruvchi agent sifatida 
hosil bo‘ladigan erkin radikal – gidroksil guruhning ahamiyati 
muhimdir:
H
2
O
2
 + Fe
2+
 → OH
●
+ OH + Fe
3+
OH
●
+ Fe
2+
 →
←   OH + Fe
3+
Fe
3+
 + OH → Fe
2+
 + 
●
OH
HO
●
 + CH
2
 = CHX → HO–CH
2
– 
●
CHX
yoki
S
2
O
8
2-
 + S
2
O
2
2-
 → SO
4
2-
 + SO
●
4
 + S
2
O
3
SO
●
4
 + H
2
O →HSO
4
 + HO
●
Demak, aktiv markaz hosil qilishning turli-tuman usullari 
bor ekan. Polimerlanish jarayonida o‘sayotgan erkin radikal 
yo‘qolsa zanjir uziladi, ya’ni polimerlanish to‘xtaydi. Masalan, 
o‘sayotgan ikki polimer zanjiri o‘zining erkin radikallari bilan 
uchrashib, o‘sishdan to‘xtashi mumkin (rekombinatsiya):
 
O‘sayotgan makroradikallarning biridan ikkinchisiga bir 
vodorod atomining o‘tishi va bir makroradikalda qo‘shbog‘ 
hosil bo‘lishi bilan ham zanjir uzilishi mumkin (disproporsiya): 
5—

---

66
Zanjirning o‘sishdan to‘xtashi aktiv markaz yoki o‘sayotgan 
makroradikallarni reaksiya muhitidagi ikkilamchi birikmalar 
bilan to‘qnashib, o‘sish markazini behuda uzib yuborishi nati-
jasida ham sodir bo‘lishi mumkin. Masalan, muhitda to‘yin gan 
modda molekulasi AV bo‘lsin. Agar polimer radikali yetar li 
energiyaga ega bo‘lsa-yu, AV bilan to‘qnashsa, uni par chalab 
yuborishi mumkin. Natijada makroradikal to‘yingan modda-
ning bir qismini o‘ziga biriktirib so‘nadi. To‘yingan mod daning 
qolgan qismi esa radikal holiga o‘tadi. U yana mo nomerga 
ta’sir qilib, uning o‘sish markaziga aylanadi:
 
Natijada polimerning o‘sayotgan molekulasi bir necha 
zanjirga bo‘linadi va uning molekular massasi (M
m
) kamayadi. 
Harorat ko‘tarilgan sari kuchayadigan bu jarayon tez-tez uchrab 
turadi. Misol tariqasida, etilenning tetraxlormetan ishtirokida 
polimerlanishini keltirish mumkin: 
Demak, bu jarayondan foydalanib, etilen bilan tetraxlor-
metanning o‘zaro miqdoriy nisbatlarini o‘zgartirish bilan poli-
merning Mm ni oshirish yoki kamaytirish mumkin. Bunday 
moddalar odatda regulatorlar (rostlagichlar) deb ataladi.

---

67
Agarda muhitdagi to‘yingan AV molekuladan hosil bo‘lgan 
erkin radikal V
·
 qaytadan o‘sish markazini hosil qila olmasa, 
buning natijasida polimerlanish reaksiyasi sekinlashadi yoki 
ma’lum vaqtgacha butunlay to‘xtab qoladi.
Polimerlanish reaksiyasini butunlay to‘xtatuvchi moddalar 
ingibitorlar deb ataladi. Ingibitorlarga gidroxinon misol bo‘la 
oladi. U o‘sib borayotgan polimer zanjiridan yoki hosil bo‘lgan 
monomerning radikalidan vodorodni tortib olib, semixinonga 
aylanadi, zanjirda esa qo‘shbog‘ hosil bo‘ladi:
Hosil bo‘lgan semixinon guruhi yana bir makroradikal yoki 
aktiv markaz bilan birikib, ularni ham o‘sishdan to‘xtatadi, 
ya’ni zanjir uziladi:
Ingibitorlar sifatida ko‘p atomli fenollar – gidroxinon, piro-
katexin, aromatik aminlar, nitrobirikmalar ishlatiladi.
Monomerlarni saqlashda, uzoq joylarga jo‘natishda ingi-
bitorlar qo‘llaniladi. Monomerlarning o‘z-o‘zidan polimerla-
nishining oldini olish uchun 0,5–1,5 % ingibitor qo‘shish kifoya.
Radikal polimerlanishning borishi haroratga bog‘liq. 
Haroratning ko‘tarilishi muhitda aktiv markazlarni ko‘paytiradi 
va binobarin, ular harorat ta’sirida serharakat bo‘lib qolganla-
ridan polimerning o‘sish tezligi ortadi. Harorat ta’siridan o‘sa-

---

68
yotgan zanjirlarning bir-biri bilan yoki aktiv markaz bilan 
to‘qnashish tezligi, ya’ni makroradikalning uzilish tezligi 
ham ortadi. Demak, bir tomondan polimerlanish tezligi ortsa, 
ikkinchi tomondan, zanjirning uzilish tezligi oshib, molekular 
massaning qisqarishiga sabab bo‘ladi. Shuning uchun ham 
polimerlanish jarayoni yuqori haroratda o‘tkazilganda aktiv 
markazlar ko‘payib polimerning Mm si kamayadi. Reaksiya 
mu 
hitida aktiv markazlar qancha ko‘p bo‘lsa, makromole-
kulaning o‘lchami shuncha qisqa bo‘ladi, aksincha aktiv mar-
kazlar qancha kam bo‘lsa, makromolekulalarning soni shuncha 
kam bo‘ladi va ular uzatilishiga ancha imkoniyat yaratiladi.
Issiqlikka chidamlilik deganda, polimer materiallarning yuk 
ta’sirida o‘zining mexanik puxtaligini yo‘qotadigan eng yuqori 
harorat tushuniladi. Bunda ularning strukturasida hech qanday 
kimyoviy o‘zgarish ro‘y bermaydi.
Polimer materiallarning qanday harorat chegarasida ishlay 
olish xususiyatini aniqlash ularning issiqlik-fizik xossalari 
ichida muhim o‘rin tutadi. Polimer materiallarning haroratga 
bog‘liq xossalari katta amaliy ahamiyatga ega bo‘lgani uchun 
ularni aniqlash yo‘llari mukammal o‘rganilgan va buning 
uchun zamonaviy asboblar mavjud.
Polimer materiallarning issiqlikka chidamliligi, material 
turiga qarab, har xil usullar bilan aniqlanadi. Masalan, Mar-
tens usuli bilan reaktoplastlarning qattiqligi va issiqlikka chi-
damliligi, eguvchi kuch orqali esa issiqlikka chidamliligi aniq-
lanadi. Bu ko‘rsatkich Vika usuli bilan konstruksion termo-
plastlarga botiruvchi kuch ta’sirida aniqlanadi.

---

69