R. H. Davlatova, K. Abdurahmonova “O`zbek tili” fanidan amaliy mashg`ulot uchun ishlanmalar navoiy-2020

2-topshiriq. O‘qigan asarlaringiz ro‘yxatini tuzing va asarlardagi muhim sanalarni qayd eting.

Yodda saqlang:

Erkin bog‘lanish so‘z birikmasini, turg‘un bog‘lanish esa frazeologizmlarni o‘z ichiga oladi. Erkin bog‘lanish sintaksisning, turg‘un bog‘lanish frazeologiyaning tekshirish ob'yekti hisoblanadi. Solishtiring; 1) qizil olma, o‘tmas pichoq, 2) o‘tmas burchak. Sintaktik so‘z1 birikmalari frazeologik birikmalardan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi: 1) sintaktik so‘z birikmalari ma'lum so‘z birikmasi modeli asosida nutq jaraynida hosil bo‘ladi. Shuning uchun ham real sintaktik so‘z birikmalari nutq birliklari sanaladi. Frazeologik birliklar esa nutq jaraynigacha tayyr holda mavjud bo‘ladi. Nutqqa tayyr holda bir lug‘aviy birlik sifatida olib kiriladi; 2) sintaktik so‘z birikmalarida qismlarning sintaktik aloqasi erkin, frazeologik birikma kesmlari o‘rtasidagi sintaktik aloqa turg‘un bo‘ladi; 3) sintaktik so‘z birikmalari qismlari gap ichida alohida-alohida gap bo‘laklari bo‘lib keladi. Frazeologik birikma qismlarining grammatik munosabati faqat shu birikma ichida amal qiladi.

Tilda erkin birikmalardan tashqari turg‘un birikmalar ham mavjudki, biz ularning ham o‘zaro farqini bilishimiz zarur.

1. Tuzilishi-strukturasiga ko‘ra ko‘zi uchmoq, bosh ko‘tarmoq, taxta bo‘lib qolmoq kabi iboralar ham so‘z birikmasi hisoblanadi, ammo bu birikmalar tarkibidagi so‘zlar gap bo‘lagi sifatida ajratilmaydi, chunki ular nutq paytidan oldin o‘zaro birikkan holda mavjud bo‘ladi, nutqda xam shu holicha qo‘llaniladi, hozir buzilmas turg‘un (frazeologik) birikma holatiga kelib qolgan. Masalan: yo‘ldan chiqmoq - adashmoq, bosh ko‘tarmoq - qarshi chiqmoq, bel bog‘lamoq - kirishmoq.

2. So‘z birikmalarini tashkil qilgan birliklar alohida-alohida olinganda ham o‘z leksik ma'nolarini saqlaydi va boshqa so‘zlar bilan bog‘lanib birikma hosil qilishda ishtirok etaveradi,ammo turg‘un birikma tarkibidagi so‘zlarning har biri mustaqil tushunchani bildirmaydi, butunicha ko‘chma ma'noni anglatadi, birikma tarkibidagi so‘zlarni ayrim-ayrim olganda o‘sha leksik ma'no yo‘qoladi, bu birikma gapda ham bitta gap bo‘lagi vazifasini bajaradi.

3. Erkin so‘z birikmasi bir tildan ikkinchi bir tilga bemalol tarjima qilinaveradi, turg‘un birikmalarni tarjima qilish biroz qiyinchilik tug‘diradi. Chunki, avval, tarjima qilinayotgan tilda bunday frazeologik birikma bormi yo‘qmi yoki qay tartibda beriladi shuni bilish zarur. Ayrim paytlarda turg‘un birikmalarni tarjima qilish mumkin bo‘lmay qoladi.

4. Erkin birikmaning kengayish doirasi nazariy jihatdan qaraganda cheksiz, ammo turg‘un birikmada so‘zlarning birikuvi cheklangan bo‘ladi, unga so‘z qo‘shish yoki tarkibidagi biror so‘zni chiqarib tashlash uning ma'nosiga putur yetkazadi. Masalan, tarvuzi qo‘ltig‘idan tushdi (hafsalasi pir bo‘lmoq) -turg‘un birikmasining tarkibidan qo‘ltig‘idanso‘zini olib tashlasak yoki yumalab so‘zini qo‘shsak, endi u frazeologik birikma bo‘lmaydi.
Mavzu bo‘yicha savollar:

1. 
   Badiiy va ilmiy asarning farqi?
   
2. 
   O‘zbek adabiyotida yaratilgan romanlar haqida nimalar bilasiz?
   
3. 
   Erkin va turg‘un bog‘lanishli so‘z birikmalari haqida ma’lumot bering?
   

Adabiyot:

1.Muhiadinova X.. Salisneva Z. Po‘latova X. O‘zbek tili (oliy ta'iini muassasaiari rus guruhlari uchun darslik). Toshkent: O‘qituvchi, 2012. - 288 b.
Mustaqil ish topshiriqlari:

1. 
   Ibn Sinoning “Tib qonunlari” asari haqida referat tayyorlash
   
2. 
   “Sevimli asarim” matnini tuzish