R espublikasi s og'liqni saqlash vazirligi Toshkent farm atsevtika instituti

Asosiy afzalliklari.
1. Ishlatilish doirasi juda keng. Agar tekshiriluvchi modda yorug‘likni, kuchsiz 
yutsa, uni tegishli reaktiv qo‘shib, yorug‘likni kuchli yutadigan moddaga aylantirish mumkin.
2. Turli reagentlarni qo‘llash bilan uning sezgirligini oshirish mumkin. Ayniqsa bu usul bilan turli 
moddalarni (qoldiq) yuqlarini aniqlash mumkin.
3. Bu usul bilan aniqlash juda tez olib boriladi, chunki bu usul titrlangan eritmadan qo‘shmasdan 
bajariladi va eng oxirgi o‘lchash operatsiyasi juda ham sodda. Bundan tashqari o‘tkaziladigan 
ajratish sonini qisqartirish yoki oldini olish mumkin, chunki xalaqit qiluvchi ionlarni yo‘qotish uchun 
analitik kimyoda ishlatiladigan barcha usullardan (reaktiv tanlash, oksidlanish-qaytarilish, ph-- 
muhitini zarur sharoitga keltirish, komplekslar hosil 
qilish, organik erituvchilarni ishlatish) 
foydalanish mumkin
4. Tekshiriluvchi eritma barcha xalaqit qiluvchi moddalar saqlagan eritma bilan (nazorat tajribasi) 
solishtirish mumkin, bundan tashqari, ko‘pincha kerakli moddani aniqlashni boshqa nur yutuvchi 
moddalar ishtirokida olib borish mumkin.
Moddalarning nur yutishi va nur o‘tkazishining xarakteri va qiymati tekshiriluvchi moddaning 
tabiatiga va eritmadagi konsentratsiyasiga bog‘liq bo‘ladi.
Murakkab tarkibdagi molekulalar eritmalarini aniq bir to‘lqin uzunligida nur yutish xususiyatini 
ko‘rsatkichi ma’lum qiyinchiliklar keltiradi. Shuning uchun amaliy olib boriladigan natijalar 
yordamida biror bir xulosaga ega bo‘lishi mumkin. M a’lum to‘lqin uzunligida murakkab modda 
eritmasini nur yutishi uning kimyoviy tuzilishiga bog‘liqdir, unda tashqi elektron orbitallarini 
kimyoviy bog‘larni hosil qilishiga asoslangan. Shundan ko‘rinib turibdiki organik molekulalarning 
spektral xususiyati tarkibidagi quyidagi elektron bog‘larni hosil bo‘lishiga bir xil bog‘larni hosil 
qilishi, 5 - elektron bog‘larni, qo‘sh bog‘larni hosil qilishi - 
n
- elektron bog‘larni va molekulalarda 
azot, kislorod elementini saqlaganlar erkin elektron parlarini yoki n - elektronlari ishtirokida bo‘lishi 
kuzatiladi. Bunday har xil elektronlarning o‘zgarishi natijasida, har xil spektral xususiyatga ega 
bo‘lgan xolatlarni kuzatish mumkin. Ulardan tashqari spektrlarning hosil bo‘lishida qo‘llanilgan 
organik erituvchilarning xususiyatlariga ham bog‘liqdir.
Modda eritmalarining ma’lum spektrda nur yutishi modda molekulasida aniq atomlarning 
mavjudligiga bog‘liqdir.
Rang hosil qiluvchi gurux moddalarini nur yutishi ko‘zga ko‘rinadigan spektr oralig‘ida bo‘lib, ularni 
xromaformlar deb yuritiladi. Quyidagi jadvalda xromafor hosil quluvchi gurux, ularni nur yutish 
oralig‘i va shu guruxga to ‘g‘ri keladigan yuqori nur etish oralig‘i to‘g‘risida ma’lumotlar keltirilgan.
Xromafor
guruxi
formulasi
Modda
Erituvchi
Xmax,nm
s
karbonil
>S=O
atseton
spirt
270,0
15,8
karbonil
>S=O
atsetaldegat
spirt
293,4
11,8
karboksil
-SOON
Sirka kis-si
Toza suv
204,0
60,0
etilen
-S=S-
Etilen
Toza suv
193,0
10
.
103
azometin
>S=N-
atsetoksim
Toza suv
190,0
5.10
3
nitroza
- N=O
Nitrozo-butan
efir
665,0
20
nitrit
-O- N=O
Oktilnitrit
geksan
230,0
2
,
2
.
103
benzol
S
6
N
6
oktilnitrit
geksan
255,0
230
nitrat
-O-NO
2
etilnitrat
dioksan
270,0
12
35

---

Yuqorida keltirilgan jadvaldagi ma’lumotlar modda molekulasidagi guruxlar yordmida ma’lum 
aniqlikdagi spektral nur yutish xususiyati tadiqlab olishga yordam beradi. Ayrim xolatlarda bunday 
xromoform guruxi bilan bir qatorda uning tasrkibida bo‘lgan aktiv atomlar ishtirokida o‘zi xech 
qanday nur yutish xususiyatiga ega bo‘lmagan, lekin xromoform guruxi ishtirokidagi rang hosil 
bo‘lishi va nurning intensivligini oshirishda xizmat qiladi.
SN
3
Bunday guruxlarga (-NN2; N 
; -ON; -O-SN
3
)
SN
3
Nur yutishni xarakterlovchi asosiy qiymatlari
Agar modda eritmasi Jo intensivlikda yorug‘lik (nur to‘plami) o‘tkazilsa, nur eritma qatlamidan 
o‘tgandan keyin uning intensivligi Jt gacha kamayadi. Bularning nisbati yorug‘lik
Jo
T -------
Jt
o‘tkazishning (yutishni) xarakterlaydi. Yorug‘lik o‘tkazish qiymati (T) O dan 1 gacha o‘zgarishi 
mumkin. Ba’zi xollarda bu qiymat protsentlarda ifodalanadi. Agar T qiymat kattaligini 1 sm qatlam 
qalingiga tavsiya etilsa, bu qiymatni nur yutish koeffitsenti deyiladi. Moddalarning nur yutish 
qiymatini optik zichlik D bilan ifodalash mumkin.
Jo
D = - lgT D= l g -------
Jt
D qiymatlari turli musbat qiymat bo‘lib, O dan да gacha bo‘lishi mumkin. Lekin zamonaviy asboblar 
optik zichlik qiymatini 
2
gacha aniqlash imkonini beradi.
2. Rangli eritma konsentratsiyasi juda ham yuqori bo‘lishi maqsadga muvofiq emas.
3. Ba’zi bir kimyoviy reaksiyalarsiz, rangsiz eritmalarning yuqori konsentratsiyasi nur yutish 
qiymatlariga ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
4. Ber qonuni flyuoressensiya hosil qiluvchi moddalar va suspenziya hosil qiluvchi moddalar uchun 
rioya qilmaydi.
5. Agarda suyultirilgan eritmalar kimyoviy muvozanatli kuchli siljitsa, u xolda nur yutish qonuniga 
qisman bo‘ysunmaslik kuzatiladi.