R espublikasi s og'liqni saqlash vazirligi Toshkent farm atsevtika instituti

inzim g ‘ishti
- 600 (0,25-0,5 
mm).
3. Q o‘zg‘almas faza - SHostakov balzami (vinilin), qattiq faza ustiga 1:5 nisbatda shimdiriladi.
4. Xromatografik kolonka va detektor blokining harorati 750S dozatorning harorati - xona haroratida 
b o ‘ladi va xona haroratidan 1000S da o ‘zgarishi spirtlarning ajralishiga ta ’sir etmaydi.
5. Q o‘zg‘aluvchi faza (gaz) - azot.
6. Gazning tezligi - 50-60 ml/min.
7. Detektor toki - 60-100 MA.
8. Xromatogrammani yozish masshtabi 1:1.
9. Xromatografik qog‘oz tasmasining harakat tezligi 720 mm/soat.
Spirtlarni tahlili tekshiriluvchi 
diagramma tasmasini yurgizish bilan boshlanadi. 
Bunda 
xromatografga havo namunasi yuborib ko‘rilgandan so‘ng, unga quyidagi usulda olingan alkilnitritlarning 
aralashmasi yuboriladi: 0,5 ml spirtlar aralashmasini 0,5 ml 50% uchxlorsirka kislotasi saqlagan pensillin 
idishchasiga solinadi. So‘ngra shisha idishcha rezinka tiqin bilan yopilib maxsus tayyorlangan qurilmaga 
o ‘matilib, aralashtiriladi va unga shprits yordamida 0,25ml 30% natriy nitrat eritmasi yuboriladi. Olingan 
aralashmani 1 daqiqa davomida tik tutgan holda aralashtirib, shprits yordamida 2 ml, gaz - havo qismidan 
olinib, xromatografni tahlil namunalarini yuboruvchi qismga yuboriladi. Bunda aralashmaning yuborilgan 
vaqti, xromatogramma egri chizig‘ining eng baland nuqtasini hosil b o ‘lish vaqtlari (yoki masofasi) 
belgilanadi. Buning hammasini talabalar o ‘zlarining ish daftariga yozib oladilar.
X rom atogram m ani tahlil qilish.
Xromatogrammani tahlil qilish xromatogrammada chiqqan havo egri chizig‘ining baland nuqtasi 
hosil bo ‘lguncha sarf bo ‘lgan vaqtni (min), yoki masofani (mm) o ‘lchashdan boshlanadi. Bu vaqt yoki 
masofa kalonkaga yuborilgan havoning sorbsiyalashmagan 
(yutilmagan) gazning xromatografik 
kalonkada ushlanishi “o ‘lik” vaqti (tm), yoki o ‘lik masofa (1m) deb yuritiladi. Vaqt sekundamer (sek), 
masofa esa chizg‘ich (mm) yordamida o‘lchanadi. Diagramma tasmasi bir xil tezlikda xarakatlanganida 
o ‘lchangan masofani mm-da, diagramma tasmasining aylanish tezligiga (mm/sek) nisbati moddaning 
xromatografik kalonkada ushlanish vaqtini ko‘rsatadi.
Adsorbsiyalanmagan havo hosil qilgan egri chizig‘i maksimumidan, tekshiriluvchi modda egri 
chizig‘ining maksimumigacha bo ‘lgan masofa farqi esa, tuzatilgan masofa, vaqt birligida b o ‘lsa, tuzatilgan 
vaqt deb yuritiladi va quyidagicha hisoblanadi:
tisp 
_ t - tm 
Iisp=I-Im
t, I- tahlil qilinayotgan moddaning xromatografik kalonkadan uni xromatografik egri chizig‘ining 
maksimumigacha b o ‘lgan vaqt (yoki masofa).
Tahlil qilinayotgan modda sifatini aniqlashda asosan tuzatilgan ushlanish vaqti qo‘llaniladi. Bu vaqt 
tekshiriluvchi modda molekulalarining qo‘zg‘almas fazada ushlanish vaqtini ko‘rsatadi.
Tekshiriluvchi moddaning nisbiy ushlanish vaqti yoki masofasi bu tekshiriluvchi modda ushlanish 
vaqtini yoki masofasini standart modda ushlanish vaqtiga yoki masofasiga bo ‘lgan nisbatidir.
ttekshiriluvchi modda 
I tekshiriluvchi modda
tnisbiy = ------------------------ • Inisbiy = ------------------------
tctandart modda 
I ctandart modda
Xozirgi vaqtda gaz suyuqlik xromatografiyasi (GSX) usuli bilan murakkab dori vositalarini tashkil 
etuvchi komponentlarga ajratib, ularni sifatini hamda miqdorini tahlil qilishda, eng qulay usullardan biri 
hisoblanadi. GSX tahlil sharoitlarini (kolonka haroratini, qo‘zg ‘atuvchi faza oqimi tezligini, qo‘zg‘almas 
suyuq fazaning fizik-kimyoviy xususiyatlari) o‘zgartirib bir guruxga mansub, fizik-kimyoviy xususiyatlari 
bir-biriga yaqin dorivor moddalarni bir vaqtda bir-biridan ajratib tahlil qilish mumkin. Dori vositalarining 
sifatini nazorat qilishda, farmakokinetikasini, metobolizmini o ‘rganishda bu usul juda qo‘l keladi. Tahlil
260

---

natijasida hosil bo ‘lgan xromatogramma asosida dori vositalarini sifatini va miqdor jihatdan sharhlash 
mumkin.
Tahlil sharoitlari o‘zgarmagan holda har qanday modda uchun ushlanish vaqti va masofasi sifat 
ko‘rsatkichi bo ‘lib xizmat qiladi.
Xromatogrammadagi cho‘qqining balandligi yoki yuzasi uning miqdoriga to ‘g ‘ri proporsionaldir. 
M odda miqdori oshishi bilan xromatogramma cho‘qqisining balandligi va yuzasi ham oshadi. 
Xromatografik cho‘qqilarini yuzasini turli usullarda aniqlanadi:
1. Planimetrik usulda
2. CHo‘qqini konturi bo ‘yicha qirqib olib tortish.
3. CHo‘qqini balandligi va uning yarmidagi kengligiga ko ‘paytmasi bo ‘yicha.
4. CHo‘qqining turli balandligidagi kengliklarini o‘rtacha qiymatini uning balandligi ko‘paytmasi 
b o ‘yicha.
5. CHo‘qqini turli geometrik shakllarga bo ‘lib, uning yuzasini hisoblash b o ‘yicha.
6. CHo‘qqining ikki yon tomonlariga to ‘g ‘ri chiziq o‘tkazib, asosi bilan birlashtirib, hosil b o ‘lgan 
uchburchakning yuzasini hisoblash bo ‘yicha.
7. Elektron integratorlardan foydalanish.
M ustaqil tayyorlanish uchun savollar.
1.Gaz xromatografining tuzilishi qanday qismlardan iborat?
2.Detektor, ularning turlari va vazifalari?
3.Ushlanish vaqti ko‘rsatkichi uni ahamiyati nimada?
4.Etil spirtini gaz-xromatografik usulda tahlilini olib borish jarayoni nimaga asoslangan?
5.Qanday tartibda moddalarni gaz-xromatografiga yubrishni talab etiladi?
6.Moddalarni gaz-xromatografik tahlilida qo‘llaniladigan ko‘rsat- kichlar va ularni ahamiyati 
nimada?
7.Dori vositalarini sifatini aniqlashda gaz xromatografik usulning ahamiyati nimaga asoslangan?
8. Xromatografik tasmada hosil bo ‘ladigan cho‘qqilarni aniqlash usullari qanday olib boriladi?
22- LABORATORIYA M ASHG'ULOTI. GAZ XROMATOGRAFIYA USULIDA DORI 
VOSITALARINI M IQDORINI ANIQLASH. 
L aboratoriya mashg‘ulotining rejasi
1) GSX uchun namuna tayyorlash va uni miqdoriy tahlil uchun tekshirish.
2) Xromatogramma orqali ushlanish parametrlarini aniqlash.
3) CHo‘qqi yuzasini aniqlash usullarini o ‘zlashtirish
4) Aniqlangan cho‘qqi yuzasi orqali dori modda miqdorinim aniqlash.
M ashg’ulot m aqsadi:Laboratoriya m ashg‘ulotida talabalarni Gaz suyuqlik xromatografiya usulini 
dori moddalar tahlilida qo‘llashni o‘rganish.
L aboratoriya mashg’ulotini bajarish davrida kutilayotgan natijalar:
Talabalarga GSX tahlil asoslarini o ‘rgatish, gaz suyuqlik xromatografiyasi uchun mos 
sorbentlarni o ‘rganish, sorbentlarga qo‘zg‘almas suyuq fazalarni o‘tkazish.
L a b o ra to riy a m ash g 'u lo tlarin i o 'tk azish uchun z a r u r asbob-uskunalar:D arslik, m a’ruza matni, 
o ‘quvqo‘llanmalar,xromatografik kolonkalar, 
kolonka, 
chizg’ich, purkagich, turli ochuvchi 
reagentlar, voronka, mikroshprits, probirkalar, reaktivlar, ko‘rgazmalimateriallarlar, skotch, qog‘oz.
YUqorida keltirilgan usullar hosil bo ‘lgan xromatografik cho‘qqiga asoslanib modda miqdorini 
aniqlashda qo‘llaniladi.
Tahlil davomida uchrashi mumkin bo ‘lgan hatoliklarni oldini olish uchun xromatografik tahlil bir xil 
o ‘zgarmagan sharoitda olib boriladi.
261

---

Dori moddalarini miqdorini tahlil qilishda avval shu dori vositasini standarti bilan kalibrlanadi. 
Kalibrlash uch xil usulda olib boriladi.
1. Ichki standart bilan kalibrlash.
2. Absolyut kalibrlash.
3. Ichki normallashtirish usulida kalibrlash.
Har uchchala usulni amalda bajarish uchun aniq miqdorda olingan standart moddalar bilan tahlil olib 
borilib, cho‘qqi yuzasi yoki balandligi istalgan usul bilan o‘lchanadi va kalibrlash chizmasi chiziladi. 
Tayyorlangan kalibrlash chizmasi o‘rganilayotgan moddani miqdorini aniqlashda ishlatiladi.
Dori vositalari tarkibidagi etil spirtini miqdorini aniqlash uchun quyidagi tartibda tahlil qilinadi.
Dori vositalari tarkibidagi etil spirtini (borli spirt, valokardin, karvalol) gaz xromatografik usulda 
tekshirishda o‘lchov chizmasi tuziladi.
O‘lchov chizmasi tuzishda etil spirtining standart eritmalaridan foydala- niladi. Bunda 1,00; 2,00; 
3,00 va 4,00%0 spirt saqlagan eritmalari qo‘llaniladi.
Penitsillin idishchasiga 2 ml, ichki standart sifatida, propil spirti eritmasi (4%0) va 2 ml etil 
spirtining standart eritmasidan solinadi. Eritmalar yaxshilab chayqatilib, undan 1 ml boshqa toza penitsillin 
idishga o‘tkaziladi. Qolgan amaliy ishlar yuqorida ko‘rsatilgan tartibda olib boriladi.
So‘ngra xromatogrammada olingan etil spirt hamda propil spirtlarning egri chiziqlari balandligi 
nisbatini hisoblab, 100 raqamiga ko‘paytiriladi. Olingan natijalar millimetrli qog‘ozga o‘tkaziladi. Bunda 
ordinat o‘qiga egri
chiziqlar balandligining nisbati h2 /h3 abssiss o‘qiga etil spirtining 
standart eritmadagi miqdori (%0) qo‘yiladi.
X rom atogram m a egri chiziqlari cho‘qqi balandligini oMchash chizmasi
SD- egri chiziq asosi
h2- etilnitritning egri chiziq balandligi, mm da, 
h3 - propilnitritning egri chiziq balandligi, mm da.
Aniq o‘lchov chizmasi